Boek over kruisigingen geeft mensen die hebben geleden een stem

Waar komt je fascinatie voor zo’n gruwelijk onderwerp als kruisiging vandaan?

‘Tijdens mijn studie theologie kwam ik met het onderwerp kruisdragen in aanraking, en ik vroeg me af wat we wisten over wat aan het kruisigen van mensen voorafging. Voor mijn promotie richtte ik mij op christelijke interpretaties van kruisdragen, ik wilde er alles over weten. En als je lang met een onderwerp bezig bent, ga je nieuwe dingen ontdekken, meer vragen stellen, ook omdat sommige gegevens niet met elkaar kloppen. Zeker omdat wat in ons cultureel geheugen zit over kruisiging, niet altijd consistent is met de feiten. Ik onderzocht de technische aspecten van kruisigingen, en keek daarbij naar zowel theorie als praktijk. Je kunt de teksten lezen, maar het gaat wel over mensen. Het liet me niet koud. Bij het bestuderen van Griekse en Latijnse teksten heb ik soms wel moeten stoppen. Omdat het zo heftig was. 

Maar de achtergrond is dat ik door mijn studie en ervaringen steeds meer geïnteresseerd ben geraakt door het lijden van de mens, dat fundamenteel is aan het mens-zijn. Dat is de laatste jaren bij mij alleen maar toegenomen, ook door het onvermogen in onze tijd om met lijden om te gaan. Ik wilde weten hoe mensen vroeger tegenover het lijden stonden, wat voor wereldbeeld ze hadden.’

Naast zijn promotieonderzoek werkte hij aan de studie op basis van literatuuronderzoek, in voornamelijk klassieke Latijnse en Griekse bronnen en archeologische vondsten. 

Wat zijn je bevindingen?

‘Kruisiging is een vorm van ophanging, van executie, een publieke tentoonspreiding, die door de Romeinen vorm werd gegeven en geïnstitutionaliseerd. Het kwam vaak voor en gaat zelfs door tot in onze tijd, bijvoorbeeld door IS. Conservatieve schattingen zijn dat er in de Romeinse tijd 300.000 mensen zijn gekruisigd, onder wie ook grote aantallen slaafgemaakten, de meesten in Europa, in Italië. Maar een getal van meer dan twee miljoen is realistischer. De slaafgemaakten kwamen in grote groepen in opstand, bijvoorbeeld met Spartacus en dit laatste geval werden 2000 mensen langs de Via Appia gekruisigd. 

De meeste slachtoffers waren mannen, maar vrouwen werden ook gekruisigd. Opvallend is dat joden ook vaak doelwit waren. Er bestond niet echt een vaste praktijk, maar de veroordeelde moest vaak de balk zelf dragen en werd daarbij soms gegeseld. Een aanklacht hing om zijn hals of aan het kruis. De kruisiging vond niet in de stad zelf plaats maar op drukke kruispunten aan de poorten erbuiten zodat iedereen het kon zien. Vaak stond er een wachter die ervoor moest zorgen dat de familie het lichaam niet kon komen halen voor de begrafenis. Want deze vorm van executie had ook als doel de persoon te ontmenselijken. Het lichaam moest in het openbaar wegrotten in plaats van dat het eervol begraven zou worden. De meeste kruisigingen vonden plaats in Italië, als centrum van Romeinse macht, maar ook in het vroegere Palestina en Egypte. Maar ook in bepaalde perioden van de islamitische rijken en in Japan waar de heersers jezuïeten bespottelijk wilden maken door hen te kruisigen. De boodschap was daar: als je een volger bent van Christus, dan sterf je ook als hem.’

Ontmenselijking

Van Wingerden geeft toe dat hij tijdens het onderzoek af en toe het geloof in de mens verloor. ‘Er is altijd iets in de mens dat pijn wil doen, anderen wil vernederen en kapot maken. Kruisiging is misschien ook het afwentelen van schuld op iemand anders, van projecteren van je eigen onvermogen en daden. Zoals Christenen geloven dat alle zonden op Jezus werden overgebracht. Door de Romeinse cultuur van spelen in de arena hoefden mensen zich niet meer schuldig te voelen als het bloed van anderen werd vergoten.

En de betekenis van kruisiging speelt nog steeds door tot vandaag, bijvoorbeeld door Russische propaganda tegen Oekraïne dat eruit bestaat dat dat land Russen zou kruisigen. Het effect is dat Oekraïners worden voorgesteld als duivels, nazi’s. Je zag het ook bij IS dat kruisiging gebruikte als een sneer richting westen en omdat het de sharia staat mag het worden toegepast. Doel is vernedering, ontmenselijking, het ontnemen van de menselijke waardigheid en het oneervolle lijden. Je wordt naakt getoond, in al je kwetsbaarheid. Het is enorm sterke maner van onderdrukking en angst zaaien.’

Realistisch beeld

Van Wingerden vond het noodzakelijk om het lijden te laten zien. ‘Ik heb persoonlijk lijden meegemaakt, dan kun je beter open staan voor het lijden van anderen. Ik wilde ook die mensen die zo hebben geleden een stem geven. Het hoort zo bij de cultuur in het westen, het christendom is op zoiets gruwelijks gebaseerd, dat we de empathie zijn kwijt geraakt. Mensen moeten zich daarvan bewust worden. En lijden moet je eerst onder ogen zien voordat je een ander kunt helpen.’

Hij verzet zich tegen de romantisering van kruisiging, zoals soms weergegeven in de media of in de kunst: ‘Vaak kloppen de beelden daarover niet met de feiten en dat wilde ik aantonen. Dat als mensen dit lezen een realistisch beeld krijgen over wat kruisiging was. De precieze afmetingen, zwaarte van het hout, hoe het proces ging, technische aspecten, daar weten we vrijwel niks over en er worden allemaal aannames gedaan. Dat vind ik heel storend, het doet geen recht aan de slachtoffers. In de jaren 60 dacht men bijvoorbeeld dat doodsoorzaak van kruisiging verstikking was, maar dat klopt niet. Medici moeten beter kijken naar historische bronnen. En ik hoop dat de afschuw van de verschrikkingen van kruisiging bijdraagt aan een positieve duiding: erkenning dat het een van de meest vernederende en ontmenselijkende manier van doodmaken is. En dat aan deze praktijk in de geschiedenis van de mensheid een einde komt.’

Boek

Ruben van Wingerdens boek Romeinse Kruisiging verschijnt op 13 maart bij Walburg Pers. De presentatie vindt die dag plaats in het Auditorium van Museum Catharijneconvent in Utrecht van 14.30-16.00 uur. Toegang is gratis.