Wat is esthetica?

Filosofie van de kunst

Sinds Plato denken filosofen na over schoonheid, de waarde van esthetische oordelen en de mogelijkheid - of onmogelijkheid! - kunstwerken te interpreteren. Hoewel elk van ons vele uitingen van muziek, literatuur of beeldende kunst apprecieert, is het een filosofische vraag bij uitstek waarin zo'n appreciatie nu precies bestaat. Wat zeg je of bedoel je als je de Victory Boogie Woogie van Piet Mondriaan prachtig vindt? En hoe zit het met je buurman die er niets in ziet? Zien jullie een ander kunstwerk? Of kijken jullie met andere ogen? Hadden de mensen vroeger andere smaken? Zullen we wat we nu mooi vinden, later nog steeds aantrekkelijk vinden? Waarom vinden we het zo belangrijk dat we een 'echte' Van Gogh kopen en geen vervalsing, terwijl de poster die op je kamer hangt even mooi is als het originele schilderij? Dat zijn vragen waarmee de filosofie van de kunst zich bezig houdt.

Persoonlijke reactie is op een kunstwerk

Onder 'filosofie van de kunst' valt een breed spectrum van filosofisch onderzoek. Meestal maakt men onderscheid tussen de filosofie van de esthetische ervaring en de eigenlijke kunstfilosofie. De esthetica onderzoekt het wezen van de esthetische ervaring. De grote Duitse filosoof Immanuel Kant heeft hierover twee belangrijke inzichten geformuleerd. Zijn eerste stelling, die nog steeds aanvaard wordt, is dat de esthetische ervaring een persoonlijke reactie is op een kunstwerk. Die reactie kan oprecht of onoprecht zijn, vermeend of authentiek. In principe kun je zo'n ervaring pas formuleren als je met het kunstwerk geconfronteerd wordt. Dat heeft te maken met het feit dat de esthetische ervaring berust op een zintuiglijke waarneming - muziek wordt gehoord, een schilderij wordt gezien.

Geen regels

Kants tweede inzicht is dat er voor esthetische ervaringen geen regels bestaan. Daarmee wordt meestal bedoeld dat er geen 'standaarden' zijn waaraan we goede of slechte kunst af kunnen meten. Als je Rembrandt of Vermeer mooi vindt, kun je niet zeggen dat je een soort algemene regel bezit waarmee je beoordelingen van hun individuele kunstwerken voltrekt. Natuurlijk zijn er personen die klassieke muziek mooier vinden dan rock 'n roll, of abstracte kunst prefereren boven figuratieve. Maar dat zijn generaliseringen die altijd gebaseerd zijn op beoordelingen van individuele kunstwerken.

Over smaak valt niet te twisten?

Een veel onderzocht probleem is dan het volgende: als voor de beoordeling van kunst geen regels bestaan - elk smaakoordeel is persoonlijk - en een esthetisch oordeel altijd betrekking heeft op individuele kunstwerken, is dan het esthetisch oordeel niet puur subjectief? Heeft het dan nog zin om over smaak te twisten? Objectivisten - die de objectiviteit van het esthetische oordeel verdedigen - verwijzen vaak naar harmonie, evenwicht, het subtiele spel van verhoudingen in kunstwerken. Tegelijk zie je echter dat in veel moderne kunst, bijvoorbeeld pop art, dat soort kenmerken juist zelden of nooit terug te vinden zijn. Toch vinden we die mooi - soms zelfs mooier dan 'klassieke' kunst. Dit is koren op de molen van subjectivisten. Wanneer je een waardering uitdrukt voor een kunstwerk, dan is dat een waardering van een ervaring die je hebt bij het zien of horen van dat kunstwerk. Maar, zo zegt de objectivist, als je alleen maar je ervaring waardeert, gaat die beoordeling toch niet over het kunstwerk zelf?

Delicaat

Kunstfilosofie is nogal delicaat. Veel kunstfilosofen zijn tevens goede kunsthistorici of zelfs beoefenaars van kunsten, zoals literatuur of schilderkunst. Dit maakt de hele zaak nog delicater: hoe kun je nu aan kunstfilosofie gaan doen als je zelf ook tot over je oren in de kunst zit? Toch hebben velen het geprobeerd - met veel succes. Elke grote filosoof heeft wel een filosofie van de kunst. Net zoals ons leven niet volledig is zonder kunst, zo is ook filosofie niet volledig zonder kunstfilosofie.