Economische psychologie: uiteindelijk maakt menselijk gedrag altijd het verschil
Hoe maken mensen keuzes, welke gevolgen heeft dat voor hun gedrag, welzijn en tevredenheid en wat is de invloed van keuzes op hun sociale en economische omgeving? Dit zijn de kernvragen van de economische psychologie. Sinds jaar en dag heeft Tilburg University een uniek onderwijs- en onderzoeksprogramma dat zich hierop richt. Onder meer in de persoon van hoogleraar Marcel Zeelenberg: “Het vakgebied gaat in de basis om mensen en hoe je menselijk gedrag kunt faciliteren of sturen. Om dat te kunnen, moet je het eerst begrijpen. Hoe belangrijk dat is werd duidelijk tijdens de coronacrisis. Dat leek het in eerste instantie te draaien om virologen en epidemiologen, maar uiteindelijk bleek ook dat menselijk gedrag het verschil maakt.”
Dat menselijk gedrag brede interesse heeft is misschien ook niet verwonderlijk. Veel grote crises lijken erop terug te voeren en ook oplossingen zijn ervan afhankelijk. Gedrag is echter lastig te voorspellen of te sturen. Zeelenberg: “Dat heeft allerlei oorzaken. In het algemeen zijn mensen slecht in rekening houden met de toekomst. Dat maakt gedragsinzichten moeilijk toepasbaar voor grote maatschappelijke vraagstukken, zoals de klimaatcrisis. Uit ons eigen onderzoek naar pensioenbeslissingen blijkt bijvoorbeeld dat wat je vooral niet moet doen is roepen dat iets heel belangrijk is. Dan wordt het probleem voor mensen te groot en dat werkt verlammend.”
Tienerzwangerschap
Als het gaat om het voorspellen van het effect van maatregelen op gedrag, blijkt onze intuïtie ook niet zo best, vindt Marcel Zeelenberg. “Goedbedoelde maatregelen hebben vaak een tegengesteld effect. Een goed voorbeeld is een Amerikaans experiment om tienerzwangerschappen te verminderen. Meisjes kregen daarbij een realistische nep-baby voor een dag, als afschrikmiddel. Bleek dat ze de aandacht met zo’n baby zo leuk vonden dat het aantal zwangerschappen toenam… De moraal van dit verhaal? Gedragsverandering vraagt om testen. Daarvoor is een ‘evidence-based’ beleidsbenadering nodig, waarin mogelijke interventies vooraf goed getest worden. Wij wetenschappers kunnen dat inzichtelijk maken en beleidsmakers hiermee helpen.”
Als het gaat om het stimuleren van gedragsverandering blijkt onze intuïtie niet altijd even goed
Niet alleen maar slecht
Marcel Zeelenberg onderzoekt vooral de rol van emoties zoals spijt en hebzucht bij keuzes. “Hebzucht is een onbevredigbare behoefte aan meer”, vertelt Zeelenberg. “Het wordt vaak verketterd en veroordeeld, maar is niet alleen maar slecht. Hebzucht is ook een drijfveer voor productie en vooruitgang. Iedereen is in meer of mindere mate hebzuchtig. Wij hebben een vragenlijst ontwikkeld om te meten hoe hebzuchtig iemand is. Daarmee kun je economisch gedrag voorspellen, zoals belastingontduiking of het aangaan van financiële risico’s. Uit onderzoek onder 4.000 middelbare scholieren blijkt dat hebzuchtige scholieren meer uitgeven en eerder schulden maken. Uit ander onderzoek blijkt dat hebzuchtige mensen ook immoreler zijn, vaker liegen en minder tevreden zijn met hun leven. Maar: ze genereren ook meer inkomen en zijn bereid daar harder voor te werken.”
Financiële bubbels
Ligt hebzucht ten grondslag aan financiële bubbels? Is de crisis in 2008 ontstaan door hebzucht? “Verrassend genoeg blijkt dat niet direct uit onderzoek naar de relatie tussen hebzucht en risicovol gedrag op de aandelenmarkt”, zegt Zeelenberg. Uit onderzoek van Karlijn Hoyer e.a. onder studenten bedrijfseconomie blijkt wel dat hebzucht gepaard gaat met ‘graaierigheid’ en uit eerder onderzoek van Terri Seuntjens blijkt dat het samen gaat met corruptie. Maar uit vervolgonderzoek blijkt dat wanneer je - net als verondersteld in de bankenwereld - hebzuchtige mensen bij elkaar zet, ze zich juist rationeler gedragen. We zien dan geen onverantwoordelijk gedrag. Dit soort inzichten omtrent ‘hoe werkt de mens’ kunnen heel concreet worden toegepast. Onze collega Christoph Kogler doet bijvoorbeeld onderzoek naar betaling en ontduiking van belasting en adviseert de Belastingdienst, de VS en de Europese Unie over hoe hiermee om te gaan. Gezamenlijk zijn we bezig met onderzoek naar de rol van hebzucht bij belastingbetalers en hun beslissingen om wel of niet te ontduiken.”
Wijsheid
Een eigenschap als hebzucht blijft tot de verbeelding spreken. Op 19 juli 2021 besteedde BNR Nieuwsradio bijvoorbeeld nog een editie van de podcast Wetenschap Vandaag aan het onderwerp. Daarin was Marcel Zeelenberg ook te horen en vertelde hij onder meer over mogelijk toekomstig onderzoek: “Bijvoorbeeld het vergelijken van culturen op de hebzuchtschaal. Uit welk land kom je, maar ook: kom je uit een rijk of arm gezin? Wordt hebzucht bepaald door waar je werkt? Het goede nieuws is dat we zien dat karaktertrekken kunnen veranderen over tijd. Je kunt dus meer, maar ook minder hebzuchtig worden. Ouderen lijken sowieso minder hebzuchtig dan jongeren. Dat kan verschillende oorzaken hebben. Misschien hadden ouderen minder te besteden en dus minder te wensen - rijkdom leidt ook tot meer hebzucht - maar misschien komt wijsheid met de jaren.”
Spijt, vreemdgaan en het grootste stuk taart
De economische en sociale psychologie bieden veel interessante, vermakelijke én nuttige inzichten. Verschillende onderzoekers deelden deze voor de Universiteit van Nederland. Bekijk hier de video’s:
De geschiedenis van de economische psychologie
De vragen in de economische psychologie vinden hun oorsprong in de ideeën en theorieën van filosofen zoals Stanley Jevons, Jeremy Bentham, David Hume en Adam Smith. Sinds het begin van de wetenschappelijke psychologie wordt ook empirisch onderzoek gedaan naar deze vragen. Oorspronkelijk richtten vragen zich vooral op de psychologie van de koopman en het psychologisch marktonderzoek. De laatste decennia is het onderzoek fundamenteler van aard geworden en brengt economisch/psychologisch onderzoek veelbesproken inzichten voort over menselijk gedrag en de rol van emoties. Tilburg speelt een belangrijke rol in het samenbrengen van dit type onderzoek onder de noemer Economische Psychologie.
Marcel Zeelenberg kent de geschiedenis van het vakgebied goed: “Grondlegger Gery van Veldhoven werd in 1972 als eerste in Nederland en één van de eersten ter wereld in Tilburg (?) benoemd tot hoogleraar economische psychologie. Hij hield zich in het bijzonder bezig met de psychologie van het consumentengedrag. De subfaculteit Psychologie is dan net opgericht. De economisch psychologische studierichting is uniek en is dat decennialang gebleven. Anno 2021 heeft alleen de Universiteit Leiden een soortgelijke richting.”
Gery van Veldhoven organiseert in 1976 het eerste internationale congres, en start in 1982 samen met anderen de International Association for Research in Economic Psychology (IAREP: www.iarep.org). Deze organisatie organiseert nog steeds jaarlijks een congres, en publiceert ook het Journal of Economic Psychology (www.journals.elsevier.com/journal-of-economic-psychology), waarvan de Tilburgse hoogleraar Fred van Raaij in 1981 de founding editor was.
Van Raaij speelde eveneens een belangrijke rol in de economische psychologie. Hij was van 1972-1979 wetenschappelijke medewerker van Van Veldhoven en kwam in 2000 terug als hoogleraar economische psychologie tot zijn emeritaat in 2010. Van Raaij en Van Veldhoven publiceerden in 1988, samen met de Zweedse hoogleraar Karl-Erik Wärneryd, het Handbook of Economic Psychology.
In Tilburg startte Zeelenberg in samenwerking met o.a. Rik Pieters (hoogleraar Marketing) en Jan Potters (hoogleraar Economie) het interfacultaire onderzoeksinstituut TIBER. Dit instituut brengt onderzoekers uit verschillende faculteiten samen, die allen geïnteresseerd zijn in de psychologie van economisch gedrag. Internationaal is TIBER bekend vanwege haar jaarlijkse symposium, dat op 20 augustus 2021 voor de 19e keer gehouden wordt.
De economische psychologie wint enorm aan populariteit wanneer de psycholoog Daniel Kahneman in 2002 de Nobelprijs voor de economie wint. Sindsdien wordt er ook veel gesproken van de gedragseconomie, wat eigenlijk economische psychologie is, maar dan uitgevoerd door economen. Op dit moment, in 2021, is economische psychologie in Tilburg sterk vertegenwoordigd, in zowel het onderwijs als het onderzoek.
Publicatiedatum: 12 augustus 2021