Onvrede met de wereld leidde tot hulp aan de armen in de Middeleeuwen
Wie aan ‘bekering’ denkt, denkt aan voorbije tijden. Toch is het zich afkeren van puur op zichzelf gerichte en materiële waarden juist nu zeer actueel. Wie de middeleeuwse voorbeelden van mensen leest over ‘morele ommekeer’, herkent zich in de argumenten. Ze kozen voor bezinning op het goede, waarmee ze de zelfzuchtige rijken aanklaagden en zich in wilden zetten voor de armen en voor rechtvaardigheid. Krijn Pansters van het Franciscaans Studiecentrum en Anton ten Klooster van het Thomas Instituut organiseren een internationaal congres ter inspiratie van het heden, waarbij vooral de ethiek centraal staat.
Neem de Italiaanse Luchesio Modestino, franciscaanse broeder uit de dertiende eeuw, die als handelaar heel veel geld binnenhaalde, maar niet tevreden met zijn leven was en empathie met de minder bedeelden had. De armen ‘mochten arm zijn in hun broekzak, maar niet arm in hun geest’, zag hij. En hij wilde hen helpen. Hij zette zich in om zieken te verzorgen of naar ziekenhuizen te brengen.
Of zie het leven van tijdgenoot Peter van Sienna, die een werkplaats had voor het maken van kammen. Na een weinig gelukkig huwelijk en de dood van zijn vrouw, ging hij zich bekommeren om arme mensen. Hij gaf zijn bezit weg en trad toe tot een franciscaans klooster. Wel bleef hij werkzaam als kammenmaker en gaf al zijn verdiende geld aan de minder bedeelden.
Pansters: ‘Wat de voorbeelden laten zien is, dat deze mensen die zich bekeerden, geen radicaal autonome individuen werden, maar vooral zeer sociale wezens werden, die nadachten over goed en kwaad. Ook al werden ze misschien kluizenaar in een afgelegen gebied, ze bleven betrokken bij de mensen in de wereld.
Ten Klooster: ‘Deze morele voorbeelden helpen om over jezelf na te denken.’ Pansters: ‘Ze vormen een short cut naar het hart. Ze inspireren tot het goede en kunnen tot een ommekeer aanzetten. Deze mensen hadden hun fouten, sommigen waren roekeloos geweest in het verleden, met gokspelen bijvoorbeeld. Ze tonen tegelijkertijd de onvolmaaktheid van de wereld aan en de mogelijkheid dat je er zelf iets aan kunt veranderen.’
Je eigen behoeftebevrediging overstijgen
Ze kwamen op het onderwerp tijdens Pansters’ onderzoek naar deugden, met de vraag: waar begint het proces van omslag om het goede te doen? Pansters: ‘Die morele bekering is een proces met een omslagpunt, maar hoe geraken mensen daar, tot die ommekeer van gerichtheid op je eigen behoeftebevrediging naar een voor een betere wereld? Een die jezelf overstijgt en in verbinding met gedeelde waarden en het gedeelde goed brengt?’
Ten Klooster: ‘Ik was bezig met een onderzoek naar Duitse soldaten aan het einde WOII: hoe gingen zij beseffen wat ze aanrichtten en hoe kwamen ze bij het punt dat ze zich afvroegen wat ze daaraan moesten doen? Daarvoor onderzocht ik onder andere brieven. Thomas van Aquino liet zien dat je je goede gedachten eigen kunt maken, zodat ratio en emotie in harmonie zijn. Doordat je anders naar dingen kijkt waarmee je eigen emotionele oriëntatie veranderd is. Ik was geïnteresseerd in de verandering van de waarden en dan met name: niet hoe veranderen we regels, maar hoe veranderen we onszelf?’
Er was in de opkomende steden ook een maatschappelijk gemis, het ontbreken van een gevoel van gezamenlijkheid
Krijn Pansters - Franciscaans Studiecentrum
Behoefte aan gezamenlijkheid
De ideeën over gelijkheid, opheffen van armoede en afzien van materiële geneugten, waren alom aanwezig in de middeleeuwen, die lang niet zo donker waren als ze worden voorgesteld.
Pansters: ‘Er is net als nu in de middeleeuwen veel verkeer van personen en goederen. Net als nu konden goede ideeën zich snel verspreiden. En de vroege bedelordes verspreidden zich heel snel van bij wijze van spreken Bologna naar Bolsward. Zij wezen op de oorspronkelijke waarden waarvoor ze anderen probeerden te winnen, de christelijke plicht van naastenliefde, het evangelie, beter leven. Er was in de opkomende steden ook een maatschappelijk gemis, het ontbreken van een gevoel van gezamenlijkheid. Voor individualisme en hebzucht moest broederschap en dienstbaarheid in de plaats komen, zoals van de minderbroeders en dominicanen. Dezelfde vragen spelen nu: welke waarden prevaleren als we de zorg opnieuw inrichten, als we kijken naar de groeiende kloof van inkomensongelijkheid, de vrijheid van de burger, zoals met 2G?’
Krijn Pansters is docent christelijke spiritualiteit aan het Franciscaans Studiecentrum. Anton ten Klooster is moraaltheoloog aan het Thomas instituut. Beiden zijn verbonden aan de Tilburg School of Catholic Theology (TST).
Naast de wetenschappelijke bundel en de gesprekken van het congres moet er ook een praktische handleiding komen voor de implementatie , bijvoorbeeld door cursussen in de zorg, gemeenschap, parochie.
Informatie over het virtuele congres op 29 en 30 juni en 1 juli en aanmelding vindt u hier.
(Door Tineke Bennema)