Wat de islamitische theoloog Al-Ghazali ons kan leren over hoe we kennis vergaren

Een theoloog die een boek schrijft over een islamitische filosoof/theoloog, dat ligt niet voor de hand. Waarom koos je juist hem uit?

‘Wat maakt een mens tot mens? Dat is voor mij de sturende kracht in de theologie, die erop wijst dat er voor mens-zijn meer komt kijken dan economische, sociale en intellectuele welvaart. Tevredenheid zit hem ook in een wereldbeeld hebben en voorbij de waan van de dag kijken. Dat is precies de denkstap die Ghazali maakte: op het toppunt van zijn carrière gaf hij alles op omdat hij besefte dat ondanks alles wat hij had, hij de zin van mens-zijn nog niet had gegrepen. Als hij die zingeving dan heeft gevonden en doorheeft hoe hij waarheid kan onderscheiden, keert hij terug naar de samenleving om zijn inzichten te delen. Die dubbele beweging is machtig interessant en universeel toepasbaar. Je hoeft niet alleen met jezelf bezig te zijn om vooruit te komen. In de woorden van Ghazali: “Het is misschien juist zo dat een verstandig persoon graag onderzoekt wat er waar is in de uitspraak van hen die onzin verkondigen, omdat ‘goud wordt aangetroffen te midden van gruis’.”  Zo is het gelopen dat ik al jaren geleden een werkvertaling van zijn autobiografie heb gemaakt. In samenwerking met Gerko Tempelman kon ik dat oppoetsen tot een hele toegankelijke, frisse vertaling, inclusief uitleg.

Jullie plaatsen Al-Ghazali in de traditie van Aristoteles, Descartes en Hume, hoe zit dat precies?

‘Hij neemt de filosofische grondslagen van Aristoteles over en verbindt dit met de islam, een Abrahamitische religie. Dat hij altijd in het Midden-Oosten en Centraal-Azië heeft geleefd, doet er in filosofische zin niet toe: hij is een Westers denker die het beste te vergelijken is met anderen uit de Westerse canon. De overeenkomst met Descartes is duidelijk: we moeten met het denken terug naar af: de resetknop indrukken. Beiden gebruiken zelfs dezelfde metafoor: een grote, overweldigende oceaan instappen. Maar Descartes maakte een keuze voor wat we nu individualisme noemen. Al-Ghazali benadrukt veeleer dat tal van dingen die we weten we van anderen hebben gehoord. Alleen samen komen we hieruit, alleen in deze maatschappij komen we met fundamentele kennis verder. Dat brengt een groot argument om elkaar te vertrouwen met zich mee.’

Kennis over islamitische filosofie is niet wijdverbreid in Nederland. Waarom wil je dat mensen het lezen?

‘Het boek verschijnt in een gunstige tijd: diversiteit en representatie worden veel besproken. Er is discussie gaande over de herziening van de geschiedenisopvattingen en van de canon. Ghazali verdient een betere plek in onze geschiedenis van de filosofie, vinden wij. Te lang werd hij ingedeeld in de oosters filosofische hoek, eigenlijk bij de afdeling ‘Anderen’, met wie we niets hoeven te beginnen. Dat komt misschien omdat er veel voorkennis nodig is om islamitische filosofie te begrijpen: Arabisch, Grieks, filosofie, religie en handschriftenkunde. Maar deze autobiografie is persoonlijk, verhalend, behapbaar en actueel. Mede door het uitlegwerk wat we erbij hebben gestopt, dienen we het op in hapklare brokken. De mens is fundamenteel niet veel veranderd door de tijd. Dezelfde verlangens en twijfels lees je terug. Ik denk daarom dat je als lezer dit boek prima kunnen vertalen naar je eigen leven.  

In Europa en de Verenigde Staten is al-Ghazali lang verguisd. Is hij verkeerd begrepen of bewust zwart gemaakt?

‘Ik denk beide. In de Middeleeuwen werd zijn werk vanuit het Arabisch in het Latijn vertaald: dat was niet altijd letterlijk en er werd geïnterpreteerd. Zo kon het dat Ghazali’s Tahafut al Falasifah vertaald werd met Vernietiging van de filosofen, terwijl de letterlijke vertaling is: Tegenstrijdigheden van filosofen. In dat boek zet hij uiteen dat kennis vergaren niet alleen verstandelijk hoeft te gaan. Ons intellect kent zijn grenzen. Wie er toch teveel op vertrouwt, zoals de filosofen in Ghazali’s tijd deden, vervallen al snel in arrogantie. Dat is dus geen vernietiging of veroordeling van de rede, maar een vermaning. Heel actueel trouwens. Tegenwoordig moet alles ‘smart’ zijn en hoor je een kreet als ‘wij zijn ons brein’. Dat gaat voorbij aan het feit dat we zoveel dingen intuïtief doen, door inspiratie. Ghazali probeert dat te benoemen en er ruimte voor te scheppen. Dat men Al-Ghazali’s gedachtengoed uitlegt als fundamentalistisch en anti-wetenschappelijk, doet dan pijn. Dat is aantoonbaar onjuist en lijkt enkel als functie te hebben als brandstof voor animositeit tegen moslims en de islamitische wereld. Bij een publiek intellectueel als Ayaan Hirsi Ali kan ik het nog plaatsen, want die steekt haar weerstand tegen de islam niet onder stoelen of banken. Maar om het tegen te komen bij de filosoof Bertrand Russell of de schrijver Dan Brown, ja dan zie je dat zoiets een eigen leven gaat leiden en dat er een beeld ontstaat dat niet gemakkelijk is uit te wissen.’

Willen jullie eerherstel van Al-Ghazali?

‘We willen allereerst eerherstel van de historische werkelijkheid. Dat is niet alleen de basis om van elkaar te leren, maar überhaupt om met elkaar te kunnen praten. Met ‘elkaar’ bedoel ik dan verschillende religies en culturen. We zijn zo innig met elkaar verbonden op deze planeet dat een interreligieuze dialoog geen luxe is, maar een noodzakelijkheid. Ghazali haalt graag het volgende aforisme aan: ‘Beoordeel de waarheid niet naar de persoon, maar ken de waarheid en je zult haar mensen kennen.’ In die geest bieden wij een vertaling aan om mensen de mogelijkheid te bieden dit zelf te ervaren. In de boekhandel is amper keuze om zelf te oordelen over islamitische filosofie. Al zijn wij maar een druppel in de oceaan, om de metafoor van Ghazali te gebruiken, ik mag hopen dat we een publiek bereiken. Een ding weet ik zeker: het verhaal van Ghazali is als de slagroom op de taart, het neusje van de zalm. Wie eens aan islamitische filosofie wil proeven zit met dit boek goed.’

Door Tineke Bennema

'Verlost van onzin' autobiografie van al-Ghazali door Cornelis van Lit en Gerko Tempelman is verschenen bij uitgeverij Boom.