Alle rituelen komen uiteindelijk neer op bezweringen voor uitbannen van het kwaad

Als mensen aan rituelen denken dan associëren zij die met mooie, goede, onveranderlijke plechtigheden zoals bij begrafenissen, dopen en trouwerijen. Maar dat beeld klopt niet, stelt scheidend hoogleraar Paul Post: ‘Vaak zijn die rituelen goed noch mooi, en zeker niet onveranderlijk. Dát wilde ik ontmaskeren. Rituelen zijn juist altijd in beweging en uiten zich in interessante nieuwe vormen als multifunctionele kerken en relieken van vluchtelingen.’

Prof. Paul Post neemt op 1 november na 25 jaar de leerstoel Ritual Studies te hebben bekleed aan Tilburg University afscheid. ‘Ik heb theologie gestudeerd in Utrecht, met specialisme vroegchristelijke kunst en was altijd geïnteresseerd in de materiële kant van rituele kunst en de volkscultuur. In mijn rede wil ik de dynamiek, de transformatie van rituelen in kaart brengen en analyseren. Nieuwe rituelen ontstaan bijna nooit zomaar uit het niets, maar zijn herbestemmingen van bestaande elementen.’

Post houdt een pleidooi voor een nieuw, vanuit Brazilië geïntroduceerde begrip van recasting, dat letterlijk omgieten betekent ter verduidelijking van rituelen. Religie en ritueel voegen zich creatief in nieuwe vormen in nieuwe contexten. Zo kunnen bijvoorbeeld lokale (voorouder) cultussen vermengd worden met religieuze katholieke liturgie. Zo verwijst hij naar de multifunctionele vroegere kloostercomplexen, die ook fungeerden als ontmoetingsplaatsen, musea en bibliotheken. Die functies zien we nu weer terug in de recasting van overbodig geworden kerken.

Lef nodig bij herbestemming kerken

Bij de herbestemming van kerken kijken hoeders van cultureel erfgoed mee, maar zij zijn eerder blij met de vestiging van de Jumbo in een kerk in Helmond, dan met de recasting van bijvoorbeeld van de St Petrus-kerk in Vught (DePetrus). Deze laatste is nu omgebouwd tot bibliotheek, ontmoetingsruimte, theater, museum, wereldwinkel en café/restaurant.

‘Er is voor goede recasting lef nodig, maar daar moet wel ruimte voor worden gemaakt’, vindt Post. ‘Je kunt ook van een heel nieuw concept of idee uitgaan, en bijvoorbeeld het fenomeen ‘kerk’ recasten. In een Vinex wijk in Leidschenveen bij Den Haag is een wit kerkje op een bergje (voormalige vuilnisbelt) gebouwd, als kunstproject, waar je niet in kunt. Toch heeft het een sacrale functie, het zet mensen aan het denken over het feit dat er geen kerken meer worden gebouwd in nieuwe wijken.

Mijn visie is, ga uit van een recasting perspectief, beantwoord de vraag hoe we in onze cultuur sacrale zones creëren, wat voor mensen nu ‘heilig’ is en geef dat een plek. Recasting kan meerdere vormen tegelijkertijd hebben, zo kunnen kerken functioneren als dagkapel, plaats voor ontmoetingen, bezinning, voor vergaderingen en tentoonstellingen. Op verschillende plekken is in een (te) grote kerkruimte een kleinere kubus ingebouwd en in gebruik als liturgische ruimte en wordt de overige ruimte voor van alles ingezet. Laat een oude kerk vooral een centrum zijn waar je altijd in en uit kunt lopen.’

Als een ander voorbeeld van recasting over rituele herbestemming noemt Post nieuwe relieken: ‘Na de rampen met vluchtelingenbootjes bij Lampedusa, hebben kunstenaars relieken gemaakt van boten en zwemvesten van vluchtelingen en tentoongesteld. Wrakhout werd kruisen. Er worden lijsten met indien mogelijk de namen van omgekomen vluchtelingen samengesteld, waarvoor mensen langs de hele Middellandse Zee reizen, om de migranten een naam en een gezicht te geven, desnoods alleen met cijfer en aantallen.’

Tattoos van gemummificeerde ijsman Ötzi

Maar recasting gaat niet altijd goed. Samen met de organisatie van ‘We gaan ze halen’ van dominee Rikko Voorberg wilden mensen omgekomen vluchtelingen herdenken met papieren kruisen op 4 Mei in Amsterdam. Het was een recasting in de zin van een update van het ritueel van de Dodenherdenking. Daartegen kwamen veel protesten, evenals tegen een van de wandelroutes van Nacht van de Vluchteling, die zou starten vanuit Kamp Westerbork (op zich passend want het kamp was oorspronkelijk gebouwd als opvang voor Duitse vluchtelingen). Beide evenementen gingen niet door vanwege het protest.’

Zo lang er mensen zijn, zijn er rituelen, stelt Post en blijven die riten in transformatie. Prehistorische vondsten tonen dat aan. Recent onderzoek van de gemummificeerde ijsman Ötzi, wees uit dat hij tattoos had op plaatsen waar wetenschappers artrose vermoeden. Post: ‘Alle rituelen zijn uiteindelijk bezweringen tegen het uitbannen van het kwaad. Natuurlijk hebben rituelen ook een verbindende en verwerkende functie. Maar als je een laag dieper graaft, stuit je op die elementaire behoefte.’

Prof. Paul Post neemt op 1 november afscheid in de aula van de universiteit, om 16. 15. De afscheidsrede is getiteld: Recasting ritual.