Dorpsbestuur in de 17 en 18e-eeuwse Meierij: van onstuurbaar naar stuurbaar

Lieuwe Lieuwes schetst in zijn proefschrift een beeld van een bijzonder bestuursinstrument binnen zowel de plaatselijke regelgeving als de centrale overheid in Den Haag. Ook laat hij de dynamiek van een lokale samenleving zien die in staat was om gestelde doelen te bereiken.

Een dorpsreglement is een regeling waarmee de organisatie en het inhoudelijk functioneren van plaatselijk bestuur wordt bevestigd en nader vormgegeven, zo stelt Lieuwes. Zo’n reglement bevat doorgaans een aantal samenhangende regels, die een hechter en bestendiger bestuur van een plaatselijke gemeenschap beogen. Een dorpsreglement was vaak de uitkomst van plaatselijke controverses, met als meest terugkerende oorzaak het vermoeden van wanbestuur.

Belastingen

Het oudste reglement dat de titel van dorpsreglement verdient, dateert uit 1609 en betreft Oisterwijk. Dit bevat al de elementen die zo’n regeling zouden blijven kenmerken: het stelt een nieuw kader voor de openbare verantwoording van de uitgaven die door het bestuur zijn gedaan en stelt daartoe een vorm van toezicht in vanuit de belastingbetalende bevolking. Veel plaatsen in de Meierij gaan namelijk gebukt onder hoge lasten, waardoor de belastingdruk hoog is. Bovendien wordt die niet altijd evenredig over alle inwoners omgeslagen, terwijl de belastingbetalers geen inzicht hebben in de overheidsuitgaven.

Den Haag

Rond 1658 krijgt de ontwikkeling van dorpsreglementen een stevige impuls als de Raad van State in Den Haag een nieuwe onroerend goed belasting invoert, het incasso daarvan bij de plaatsen zelf legt en de inwoners de mogelijkheid tot inspraak geeft bij dat incasso. Die inspraak leidt tot een snelgroeiend aantal meer uitgewerkte reglementen, waarvan het model in hoog tempo ook in andere dorpen wordt overgenomen en verder wordt ontwikkeld.

Nieuwe bestuurders

Daar komt in de beginjaren van de Staatse periode nog bij dat de Staten-Generaal een politieke hervorming oplegt, waarbij het lokale bestuur in beginsel in handen van gereformeerden moet komen. Dat leidt tot een instroom van nieuwkomers van buiten op tal van bestuursfuncties, wat het vertrouwen van de bevolking schaadt. Ook langdurige periodes van economische terugslag werken in de plaatselijke politiek door.

Door toenemende regelgeving vanuit het centrale Den Haag wordt de autonomie van dorpen in de Meierij echter meer en meer ingeperkt. Daardoor stokt de evolutie van nieuwe dorpsreglementering na 1732, om nog slechts één keer, in 1767, in een veelomvattend reglement opnieuw brede gestalte te krijgen.