“Het internationale recht verovert land, ‘ondanks alles’”

Er is een wereldwijd beschavingsoffensief gaande waaruit de VN en het internationale recht ‘ondanks alles’ niet weg te denken zijn. Dat betoogt hoogleraar Internationaal recht Willem van Genugten vrijdag in zijn afscheidsrede aan Tilburg University.

Er bestaat grote spanning tussen belangrijke mondiale vraagstukken en het internationale recht. Waarom wordt bijvoorbeeld niet militair ingegrepen in Syrië, ofwel door de Veiligheidsraad, ofwel daar buitenom? Syrië is een nieuwe zwarte bladzijde in het internationale recht, na onder meer Somalië, Rwanda en Srebrenica.

De Verenigde Naties kunnen echter niet louter worden afgerekend op de zwarte bladzijden, betoogt Van Genugten. Die zwarte bladzijden moeten onder ogen worden gezien, maar daarbij moet bedacht worden dat de VN in de meeste kwesties geen supranationale macht hebben. De organisatie is van de leden, afhankelijk van de leden en dus ook van het politieke krachtenveld. De macht van het recht moet niet worden overschat. Tegelijkertijd is het de kunst om niet af te geven op het bonte gezelschap van staten en bij voorbaat ‘de slechteriken’ aan te wijzen, maar de realiteit ervan onder ogen te zien en van daaruit verder te werken en ‘er het beste van te maken’.

Per saldo vooruit

Op veel fronten is in de juridische aanpak van mondiale vraagstukken bovendien wel degelijk vooruitgang geboekt. Kijk naar de Wereldhandelsorganisatie: minus de Doha-onderhandelingsronde is dat vooral een succesverhaal.

Hetzelfde geldt voor de aanpak van misdaden tegen de menselijkheid: een kleine twintig voormalig staatshoofden en regeringsleiders zitten of zaten vast voor misdrijven waarmee ze ooit dachten weg te komen. Dat brengt dan weer een tegenbeweging op gang, ‘omdat het internationale recht te dichtbij komt’, aldus Van Genugten, maar net als bij de WTO is er sprake van twee stappen vooruit en één achteruit. Per saldo gaat het vooruit, aldus Van Genugten, al zou het wel wat sneller mogen. Tegenreacties laten zien dat het ergens over gaat en zijn ook nodig om weer vooruitgang te boeken.

Van Genugten presenteert in zijn lezing ook drie theoretische concepten: 1) Het internationale recht verovert land op botte machtspolitiek en vormt daarmee een stelsel communicerende vaten. 2) De wereld is op weg naar een sociaal contract tussen staten, bedrijven en NGO’s, met een aantal dwingende internationaalrechtelijke normen als ‘leidende sterren’. En 3) De rechten van de mens zijn bezig door te dringen in andere deelgebieden van het internationale recht (‘humanisering van de internationale rechtsorde’). Er is een zeker optimisme nodig om dat zo te zien en dan helpt het om niet alleen te kijken naar de misère van vandaag, maar een langerlopend termijnperspectief te hanteren, aldus Van Genugten.

Soevereiniteit

Cruciaal is volgens de hoogleraar ook om na te denken over de vragen die onder de tekortkomingen van het internationale recht liggen. De belangrijkste daarvan is wellicht hoe soeverein staten vandaag de dag nog zijn. Van Genugten: “Soevereiniteit krijgt pas betekenis bij de gratie van de omgeving en via samenwerking bij de aanpak van problemen. Al het andere is bij veel vraagstukken machteloos gespartel.”

Prof. mr. W.J.M. (Willem) van Genugten (geb. 1950) was sinds 1996 hoogleraar Internationaal recht aan Tilburg University. In 2012 kreeg hij een eredoctoraat van de North-West University in Zuid-Afrika, waar hij sinds 2008 buitengewoon hoogleraar International Law is. Daarnaast bekleedt hij nog steeds vele bestuurlijke functies, waaronder het voorzitterschap de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Internationaal Recht (sinds 2011), het voorzitterschap van het Kennisplatform Veiligheid en Rechtsorde van de Nederlandse overheid, het lidmaatschap van de Executive Council International Law Association (sinds 2011), en het voorzitterschap van de Committee on the Implementation of the Rights of Indigenous Peoples (International Law Association, sinds 2013). Hij publiceerde veelvuldig over de interactie tussen verschillende internationale rechtsgebieden, de relatie tussen juridische benaderingen en andere disciplines bij de analyse van (mondiale) problemen, de rol van de verschillende spelers in de internationale ‘arena’ en vooral wat in het internationale recht is bereikt en wat er nog zou moeten gebeuren.