Referendum heeft toegevoegde waarde in gemeentelijke democratie
Het nationaal referendum ligt onder vuur als instrument binnen de Nederlandse democratie. Maar wanneer gemeenten referenda uitschrijven, werken ze door de bank genomen wel. Dat blijkt uit het promotieonderzoek van Koen van der Krieken, die op vrijdag 18 oktober promoveert aan Tilburg University. Volgens Van der Krieken laat de lokale praktijk zien dat het referendum wel degelijk past binnen een vertegenwoordigende democratie als de Nederlandse.
Van der Krieken onderzocht alle referenda die tot en met juli 2018 in Nederlandse gemeenten zijn uitgeschreven, in totaal 215. Deze referenda hebben in veel gevallen een positieve bijdrage geleverd aan de politieke besluitvorming, concludeert hij. Hoewel de gemiddelde opkomst bij lokale referenda met 39,7% onder het gemiddelde ligt van veel verkiezingen, krijgen inwoners de kans om zich uit spreken over een concreet vraagstuk. En als voldoende kiezers een stem uitbrengen, dan blijken gemeenteraden in de meeste gevallen (67,4%) ook daadwerkelijk een besluit te nemen dat in lijn is met het meerderheidsstandpunt. Het heeft dus zin om te gaan stemmen bij een referendum.
Leren van gemeenten
Het gemeentelijk referendum is in Nederland niet strikt gereguleerd. Daardoor heeft zich in ruim honderd jaar een unieke praktijk kunnen ontwikkelen, waar we op landelijk niveau ons voordeel mee kunnen doen. Ook andere landen kunnen hiervan leren.
Zo hebben verschillende gemeenten geëxperimenteerd met meer dan de twee standaard antwoordopties, waardoor het referendum meer ruimte bood voor nuance en compromis. Daarbij was ook goed nagedacht over de procedure voor het uitbrengen en tellen van de stemmen. Want bij meer dan twee antwoordopties is de kans groot dat geen enkele optie meer dan 50% +1 van de stemmen – een absolute meerderheid – krijgt. Daarom hebben sommige gemeenten gewerkt met de alternatieve methoden approval voting en preferential voting.
Geen opkomstdrempel
Ook over de opkomstdrempel voor de geldigheid van de uitslag is door veel gemeenten nagedacht. Bij het recente nationale Oekraïne-referendum speelde deze opkomstdrempel een belangrijke rol in het maatschappelijk debat. De opkomstdrempel zou ertoe kunnen leiden dat voorstanders van het associatieverdrag bij het referendum thuisbleven, om zo te voorkomen dat de opkomstdrempel werd gehaald. Bij de meeste gemeentelijke referenda gold helemaal geen drempel, of werd met een uitkomstdrempel gewerkt. Bij dit type drempel moet een bepaald percentage kiezers op een van de antwoordopties stemmen voor een geldig resultaat.
Debat voeren
Verder proberen gemeenten op allerlei manieren voorafgaand aan het referendum de maatschappelijke discussie te faciliteren. De kern van een referendum is niet alleen de stemming. Het debat waarin mensen hun mening vormen is minstens even belangrijk.
Volgens Van der Krieken laat zijn onderzoek zien dat het (raadgevend) referendum wel degelijk past in een vertegenwoordigende democratie als de Nederlandse, dat het instrument ruimte laat voor nuance en compromis en dat volksvertegenwoordigers de uitslag in de lokale praktijk in de meeste gevallen niet naast zich neer leggen.
Zie ook Binnenlands Bestuur over dit onderzoek:
Noot voor de pers
Koen van der Krieken promoveert op vrijdag 18 oktober 2019 in de aula van Tilburg University. Titel proefschrift: Winst of verlies? Het lokale referendum in Nederland, 1906-2018. Promotores: prof. dr. F. Hendriks, prof. mr. dr. L.H.J. Adams, copromotor: dr. L.J. de Graaf. Stuur voor een recensie-exemplaar een mailtje naar persvoorlichters@tilburguniversity.edu. Koen van der Krieken is te bereiken via k.h.j.vdrkrieken@tilburguniversity.edu of tel. 013 - 466 4000 (persvoorlichters).