De spontaniteit van het kleine ritueel

Martin Hoondert werkt in dit onderzoek samen met de Funeraire Academie. Dit is een platform waarin wetenschappers en medewerkers in de afscheidsbranche elkaar sinds 2013 vinden in een gedeelde academische interesse rondom dood, gedenken en uitvaartcultuur. Hoondert zit sinds twee jaar in de stuurgroep van de Funeraire Academie. “In deze Academie is het hele afscheidstraject vertegenwoordigd. Vanaf de zorg voor kwetsbare ouderen, begeleiding bij ziekte en het sterven tot en met de rouwverwerking. Het is een mooie club met heel veel kennis.” Het onderzoek naar de effecten van corona op afscheidsrituelen bevindt zich in de beginfase. “We zijn volop bezig met het verzamelen van verhalen uit de uitvaartbranche en focussen daarbij vooral op hun ervaringen met de eerste coronagolf in maart, april en mei 2020.”

Met rituelen laten we zien wie we zijn

Culturele waarden en omgang met de dood

Sinds 2011 is de Martin Hoondert fulltime in dienst bij Tilburg University waar hij ook studeerde en promoveerde. Van 2007 tot 2011 was hij er bijzonder hoogleraar. In die periode ontstond zijn fascinatie voor afscheidsrituelen. “Ik heb twee studies gedaan; Muziekwetenschap en Theologie met rituelen als specialisatie. Als bijzonder hoogleraar heb ik onderzoek gedaan naar de relatie tussen muziek en religie met als hoofdthema het requiem, oftewel de dodenmis . Ik constateerde dat veel hedendaagse componisten een requiem componeren. Ze doen dit niet voor de katholieke kerk waar het van oorsprong thuishoort, maar voor het theater en de concertzaal.” Hij interviewde componisten en ontdekte dat ze met hun compositie een statement afgaven over de dood. “Er is dus een link tussen een muzikaal ritueel en de waardering voor of omgang met de dood. In het algemeen kun je door rituelen te onderzoeken, beter begrijpen welke culturele waarden van belang zijn. Met rituelen drukken we onze identiteit uit, we laten ermee zien wie we zijn en wat we belangrijk vinden.” Het begrijpen van cultuur is een van de onderzoeksthema’s van de School of Humanities and Digital Sciences. Hoondert houdt zich onder andere bezig met hoe rituelen rond crematies zich de afgelopen eeuw ontwikkeld hebben.

Vrijwel alles gaat anders dan voor corona

In zijn huidige onderzoek kijkt hij naar de impact van corona op de uitvaartbranche. Onder andere uitvaartondernemers, ritueelbegeleiders, afscheidsfotografen en rouwconsulenten leveren input. De rituele ervaring is door corona erg veranderd. Hoondert somt op: “Veel mensen volgen een afscheid online, dat geeft een totaal andere beleving. Er mogen minder mensen bij een uitvaart zijn, in enkele perioden slechts dertig. Nabestaanden koppelen ceremonies los van de crematie of begrafenis. Rituelen veranderen, verdwijnen, al dan niet tijdelijk, en er ontstaan nieuwe rituelen.” Een van zijn drijfveren in zijn doorlopende onderzoek naar crematierituelen is de vraag: doen we het wel goed, dragen de rituelen bij aan een goed rouwproces? “Corona voegt hier vragen aan toe, want wat doen de veranderingen en beperkingen op de langere termijn met hoe mensen de dood van een dierbare verwerken?”  

We leven in een bizarre wereld

Veranderende afscheidsrituelen hebben invloed op nabestaanden, maar ook op mensen die in de uitvaartbranche werken. “Doordat er tijdens de eerste golf veel meer mensen overleden dan normaal, lagen de koelingen van de uitvaartbedrijven vol. Bedrijven moesten tijdelijk koelcontainers op hun terrein plaatsen. Dit heeft impact gehad op crematoriummedewerkers.” In een interne video van uitvaartorganisatie Dela die Hoondert in het kader van zijn onderzoek mocht bekijken, zag hij wat het met hen deed. “Medewerkers zijn erg onder de indruk van wat ze toen, in maart, april en mei, hebben meegemaakt. Ze zijn verbaasd, op een geshockeerde manier. Ze kunnen nog steeds niet geloven hoe hoog de werkdruk toen lag en dat ze zoveel lichamen gecremeerd hebben. Ik herken die verbazing wel, ik verwonder me nog steeds als ik in de supermarkt loop, met een mondkapje op en tussen mensen met een mondkapje op. We leven in een bizarre wereld.”

Een livestream of erehaag

Wat hem verder opvalt, is dat sommige veranderingen er al waren, maar nu versneld en massaal doorgevoerd worden. “We werken meer thuis en online en dat geldt ook voor het afscheid rond de dood. Het faciliteren van een livestream is heel normaal geworden. Wat ik zelf een heel mooi ritueel vind, is de erehaag die bijvoorbeeld buren, buurtgenoten en kennissen vormen omdat ze niet bij de crematie mogen zijn. Dit is niet nieuw, maar wel gebruikelijker door corona. Van rouwbegeleiders hoor ik dat sommige nabestaanden zeggen dat ze, na een afscheid met een beperkt aantal aanwezigen, het missen om met een groepje vrienden terug te blikken. Want die vrienden waren er niet bij.”

Grote uitvaart maakt plaats voor minder geregisseerd ritueel

Nieuwe rituelen

Ook ontstaan er nieuwe rituelen. “Een begrafenisonderneemster die ik geïnterviewd heb, heeft een mobiel opbaarhuisje laten maken. Hiermee kunnen mensen in de eigen achtertuin, bezoek ontvangen dat afscheid wil nemen van de overledene.” De drive-through condoleance blijkt niet succesvol te zijn, want die vindt weinig navolging. De ‘spontaniteit van het kleine ritueel’ noemt hij een mooie ontwikkeling. “De strak geregisseerde grote uitvaart maakt plaats voor een kleinschalig en minder geregisseerd ritueel waarin nabestaanden minder schroom hebben om het woord te voeren.” De wetenschapper verwacht dat het kleinere afscheid blijvend zou kunnen zijn. “De afgelopen decennia zijn we toegegroeid naar een afscheid dat een soort groots en meeslepend event is geworden, met veel muziek en PowerPointpresentaties, foto's en toespraken. De uitvaartbranche heeft hierin, deels onbewust, gestuurd. Misschien is het soms te groots? Het zou goed kunnen dat klein en intiem als keuze blijft bestaan. Ik zeg niet dat het ene beter is dan het andere, maar het hebben van een keuze is volgens mij goed.”

Eeuwige grafrust

Corona heeft ook grote invloed op de manier waarop moslims afscheid nemen. “Veel moslims, ook uit de tweede en derde generatie die in Nederland geboren is, worden na hun dood gerepatrieerd naar het land van hun (voor)ouders. Maar dat kan door corona meestal niet. Begraven in Nederland kan natuurlijk, maar in ons land zijn geen plekken met de garantie op eeuwige grafrust. En dat is iets dat de islam voorschrijft. Er ontstaan nu particuliere initiatieven om Islamitische begraafplaatsen te openen die die garantie wel kunnen bieden. Moslimorganisaties onderhandelen met gemeenten over grond. Dat vind ik een boeiende ontwikkeling.”

Ik doe onderzoek dicht op wat mensen doen en waarom ze dat doen

Negen bijeenkomsten voor dertig man

Een verhaal dat grote indruk op hem maakte, is dat van de uitvaartonderneemster die het afscheid organiseerde van een 28-jarige man. “Omdat er slechts dertig personen bij de uitvaart aanwezig mochten zijn, heeft ze negen ceremonies gehouden, telkens voor dertig man uit elk netwerk van de overledene. Dit kostte haar twee hele dagen. Ik vind dat heel bijzonder.” Het is een mooi voorbeeld van het soort verhalen dat hij de komende maanden hoopt te ontvangen via de website van de Funeraire Academie. “Half november hebben we tijdens een webinar een nieuw project gelanceerd. We dagen uitvaartmedewerkers in het veld en nabestaanden uit om ervaringen uit coronatijd te delen. Dat mag in tekst, audio en video. De vorm maakt niet uit als we maar zoveel mogelijk informatie binnenkrijgen.  Daarna volgt de fase van analyseren en concluderen. “Als de verhalen niet voldoende gegevens opleveren dan ga ik aanvullende interviews doen. Met vragenlijsten kan dat niet. Ik doe kwalitatief onderzoek, dicht op wat mensen doen en waarom ze dat doen. Ik wil weten wat hun keuzes beïnvloedt en welke waarden daarachter schuilen. Om hierachter te komen, moet ik hen dicht op de huid zitten.” Pas na de coronacrisis is zichtbaar welke veranderingen blijvend zijn en welke rituelen zijn mislukt.

Wil jij jouw ervaring delen? Ga naar de website van de Funeraire academie

Een uitvaartondernemer, een crematoriumdirecteur, een rouwdeskundige, een directeur van een uitvaartverzekeraar en -verzorger en een uitvaartfotograaf. Namens de Funeraire Academie interviewde Hoondert deze vijf over hun ervaringen met rituelen rond de uitvaart in coronatijd.

Bekijk de video's

Publicatiedatum: 11 december 2020