Digitale platformeconomie zoekt grenzen op van het arbeidsrecht

Fotografie: Dolph Cantrijn

Sinds 2014 rijdt Uber in Nederland, een jaar later kwam Deliveroo, vanaf 2017 begon hoogleraar arbeidsrecht Mijke Houwerzijl als een van de eersten in Nederland over platformwerk te publiceren en begin 2019 werd ze benaderd om er naar eigen inzicht een boek over te schrijven. Instituut Gak, dat investeert in onderzoek naar sociale zekerheid en arbeidsmarkt, zag dat beleidsmakers, arbeidsjuristen en andere professionals daar behoefte aan hadden en stelde financiering beschikbaar. Dat een nieuw onderwerp zo snel wordt opgepikt was Houwerzijl nog niet eerder overkomen. “Normaalgesproken reflecteer je als rechtswetenschapper als ontwikkelingen in de samenleving verder zijn gevorderd, maar nu gebeurt dit al vanaf het prille begin van de platformeconomie,” vertelt ze.

Het werd een boek dat Houwerzijl samen met haar collega’s Nuna Zekić en Saskia Montebovi geredigeerd heeft, over de gevolgen van platformisering en algoritmisering van werk voor de sociale bescherming van werknemers. Of zijn het zelfstandige ondernemers, die chauffeurs en klussers? Daar zit meteen het kernprobleem, vertelt Houwerzijl. Door platformwerkers als zelfstandigen te beschouwen, draaien platformbedrijven niet op voor de risico’s zoals arbeidsongeschiktheid, ziekte en onregelmatige werktijden. De contractuele positie van zelfstandigen is afhankelijk van het privaatrecht en van het mededingingsrecht, dat voorkomt dat grote bedrijven misbruik maken van hun positie. Alleen als de platformwerkers wel in dienst zijn, hebben zij sociale bescherming, via het arbeidsrecht en socialezekerheidsrecht.

“In het boek benaderen we het probleem vanuit beide mogelijkheden en zetten we de werkende centraal,” aldus Houwerzijl. Elk hoofdstuk is geschreven vanuit een andere discipline. “Met zo’n brede aanpak kun je hiaten signaleren en oplossingen bedenken. We geven veel bouwstenen voor oplossingen, hoewel het onderwerp zich nog steeds blijft voortbewegen.”

Nieuwe regels?

Niet alle platforms zijn hetzelfde, mengt co-redacteur Nuna Zekić zich in het gesprek, net zomin als de problemen en oplossingen. Grofweg zijn platforms in drie soorten onder te verdelen: zij die contact tussen consument en dienstverlener faciliteren, zoals klusplatform werkspot.nl, zij die tussen vraag en aanbod bemiddelen, zoals de oppasservice CharleyCares, en zij die optreden als dienstverleners, zoals Uber en Deliveroo. Over de status van de laatste twee bedrijven zijn inmiddels de nodige rechtszaken gevoerd, waarbij de Nederlandse rechter oordeelde dat zij werkgevers zijn, en zich dus aan de daarvoor geldende arbeidswetgeving moeten houden.

“De kernvraag is eigenlijk: moeten we nieuwe regels hebben voor de platforms, of kunnen we de bestaande anders uitleggen?” legt Houwerzijl uit. Hier komen ook de algoritmes om de hoek kijken die de platforms gebruiken: via een algoritme kun je namelijk instructies geven en je werknemers al dan niet op pad sturen en ze vervolgens monitoren en de klanttevredenheid peilen. De vraag is dus of zo’n platform daarmee werkgeversgezag uitoefent. Zo ja, dan is sprake van een arbeidsovereenkomst. Maar de algoritmes zijn doorgaans niet openbaar dus het is lastig hier precies zicht op te krijgen.

Bovendien: hoe zit het met de privacy en de gegevensbescherming van werkenden op een digitaal platform? En wat is eigenlijk werktijd en wat niet, is dat ook ingelogd zijn en wachten op een klant? Houwerzijl: “Grote platforms hebben dat slim bedacht, die schuiven de risico’s af op de platformwerker.”

De rol van AI

Artificiële intelligentie raakt ondertussen ook de ‘traditionele’ werknemer steeds meer. In het boek komt de inzet van algoritmes bij selectieprocedures aan bod. Maar denk ook aan de software waarmee velen tijdens de coronacrisis thuiswerkten – in hoeverre kijkt de werkgever mee? Aan de andere kant: thuiswerken maakte de crisis beter beheersbaar. En werken op afstand kan onder allerlei omstandigheden een uitkomst zijn: stel dat je gehandicapt bent, of dat je in een afgelegen gebied woont. “Of neem het gesprek dat ik vanochtend had met iemand van de vakbond FNV over arbeidstijden in de zorg,” vertelt Zekić. “Daar worstelen ze met het gebrek aan zeggenschap over werktijden van zorgverleners. Een app voor zelfroostering zou misschien wel een uitkomst zijn.”   

Een voordeel van platformwerk is multi-jobben: diverse kleine banen ‘stapelen’ of een vast dienstverband combineren met losser werk. “Als het gaat om een baantje erbij, zoals veel studenten doen, is het meestal wel leuk,”, aldus Zekić, die er een hoofdstuk over schreef. Dan ben je voor je sociale zekerheid niet afhankelijk van dat ene baantje. “Maar hoe zit het met de arbeidstijden, die bij multi-jobben door elkaar gaan lopen? Dat zou wel eens een thema van de toekomst kunnen worden.”

Zelfuitbuiting

Veel platformwerk is namelijk niet van 9 tot 5 beschikbaar, maar juist daarbuiten. “Zo flexibel is platformwerk dus niet,” aldus Zekić. Met als mogelijk bijgevolg dat het onderscheid tussen privétijd en werktijd steeds meer vervaagt, en ‘zelfuitbuiting’ op de loer ligt.

De coronacrisis heeft de lusten en lasten van platformisering en algoritmisering nog eens extra duidelijk gemaakt: bezorg-apps werden gemeengoed, werken en studeren werden online ingericht en thuis uitgevoerd, flitsbezorgers deden hun intrede, en veel zzp’ers zonder eigen sociaal vangnet kwamen in de problemen. Maar nog steeds heeft de wetgever niets structureels gedaan voor de werkenden die tussen wal en schip dreigen te vallen, aldus de onderzoekers. Het kabinet Rutte III kwam met soortgelijke voorstellen voor de sociale zekerheid van ZZP’ers als nu Rutte IV, en politieke knopen zijn niet doorgehakt. De belangen die tegenover elkaar staan zijn groot, helemaal als het gaat om grote platforms en hun verdienmodellen.

Duurzame arbeidsrelaties

Er moet nog veel gebeuren, zoveel is duidelijk. Wat Zekić en Houwerzijl betreft als eerste dat alle flexwerkers verzekerd worden tegen arbeidsongevallen en arbeidsongeschiktheid. De wetgever is daarvoor aan zet: er moet strakkere wetgeving komen en die moet dan ook worden gehandhaafd, want de grote platforms trekken zich er anders niets van aan. Er is hen alles aan gelegen om te voorkomen dat de platformwerkers als personeel met een dienstverband worden beschouwd.

Zekić: “Uiteindelijk moeten we toe naar duurzame arbeidsrelaties: geen werkrelaties die lang duren per se, maar werkrelaties waar beide kanten beter uitkomen en waarmee we de welvaartsstaat overeind kunnen houden. Die moeten we met z’n allen opbrengen – met heel veel zzp’ers gaat het niet werken.”  

Niettemin: het zzp-schap of iets wat daarop lijkt was lange tijd juist wel heel normaal. Het ‘vaste contract’ met een goede bescherming in arbeidsrecht én sociale zekerheid is pas zo’n zestig jaar oud. Kluswerk en de publieke regels daarvoor waren er in West-Europa al vanaf de 12e eeuw, zo staat in het boek van Houwerzijl en collega’s te lezen. Wat de duurzame moderne variant gaat zijn, dat is aan ons.

Publicatiedatum: 28 maart 2022