narcisme

Gezocht: bescheiden leiders met moreel besef en lef

Hoofdartikel 5 min. Joost Bijlsma

De coronacrisis kan een katalysator worden voor de overgang naar ‘nieuwe’ gemeenschappelijke waarden. Volgens ‘Tilburgse’ denkers zoals Wim Dubbink, Wouter Scheepens en Mijntje Lückerath moeten we toe naar meer moreel gedreven, transformatief en bescheiden leiderschap.

New common vraagt om nieuw leiderschap

Op een enkeling na, zal niemand ontkennen dat het coronavirus erg ongezond is. Toch heeft het virus ook gezonde neveneffecten. Door de restricties op reizen, klaarde de lucht. En dankzij de betere luchtkwaliteit kwamen we weer wat op adem. Ook figuurlijk zijn we op adem gekomen. Voor een deel van ons betekende de lockdown een welkome pauze in de ratrace. Zo laat de coronacrisis het absurde zien van het najagen van eindeloze groei op een planeet met eindige middelen. Bij veel mensen bestaat het gevoel dat we niet terug moeten naar het oude maar naar een ‘nieuw’ normaal. Een New Common waarbij aloude maatschappelijke waarden, zoals natuurbehoud, gelijke kansen en goed werkgeverschap weer op waarde worden geschat.

Nationale noodsituatie

De coronacrisis heeft nog iets zichtbaar gemaakt: leiders kunnen best kordaat ingrijpen als het erop aankomt. Die plotse kordaatheid irriteert hoogleraar bedrijfsethiek Wim Dubbink van Tilburg University een beetje. Hij begrijpt dat het virus vroeg om ingrijpen, maar hij vraagt zich wel af waarom nu ineens kan wat daarvoor nooit kon. “Geld speelt geen rol, terwijl bij andere crises voor elk miljoentje gevochten moest worden. Neem onze natuur. Het aantal insecten is dramatisch gedaald. De biodiversiteit in de stad is groter dan op het platteland. Maar daarvan is nooit een nationale noodsituatie gemaakt. Ons is decennialang voorgehouden dat er geen geld is voor natuur. Politici zeuren al twintig jaar over statiegeld op plastic.”

Wim Dubbink

 

Wim Dubbink

Onze oude economie draait het beste op narcistisch winstgedreven leiderschap

Narcistisch leiderschap

Volgens Dubbink zijn in het bedrijfsleven moreel gedreven leiders nodig die wat durven te doen aan grote weeffouten in onze economie. Zij zullen zich veel meer moeten richten op het oplossen van klimaat- en milieucrises en de toenemende kloof tussen rijk en arm. Dat zal echter niet meevallen voor de huidige generatie leiders. Want we zitten in een economisch systeem dat draait om productiegroei, aandeelhouders en concurrentie. Terwijl het nauwelijks remmen zet op vervuiling en verspilling.

Dubbink: “Onze oude economie draait het beste op narcistisch winstgedreven leiderschap. Met enorme verschillen tussen de top en de werkvloer. Als leider van een maatschappelijk verantwoorde onderneming, zou je voor niet al te grote verschillen moeten zorgen. Ook hoor je medewerkers zinvol werk te geven en respectvol te behandelen.”

Geest uit de fles

Volgens alumnus Wouter Scheepens kan de coronacrisis het duurzame denken een duw in de goede richting geven. De partner van Steward Redqueen en voorzitter van de Vrienden van Cobbenhagen van Tilburg University adviseert wereldwijd grote bedrijven over duurzaamheid. Bij zijn eigen internationaal opererende bedrijf ziet hij bijvoorbeeld dat het met vliegen best een beetje minder kan. 

Scheepens: "In 2020 vlogen we drie keer en in de jaren daarvoor vijftig. Ik zeg niet dat het in de toekomst bij drie blijft, maar dat het flink minder wordt, staat vast. We kunnen veel vaker videobellen. Dat hoor ik ook de ceo’s van Unilever en Ernst & Young zeggen.”  Volgens hem is wat dat betreft de geest uit de fles. “Videobellen heeft natuurlijk nadelen - sociaal contact blijft belangrijk. Maar het heeft ook grote voordelen: minder files en reistijd, meer tijd met je gezin en minder vervuiling.”

videobellen

Radicaal innoveren

Of de coronacrisis leidt tot een definitieve denkomslag naar duurzamer ondernemen? Scheepens heeft er een hard hoofd in. “Het wordt niet vanzelf allemaal anders. Een obstakel is het type leiders dat de top in het grootbedrijf haalt. De succesvolle ceo’s van nu zijn daar gekomen omdat ze dag en nacht werken, focussen en deals kunnen sluiten. Het zijn vooral oudere kerels in pakken die goed zijn met Excel-sheets. Denk je dat die vlak voor hun pensioen denken: ik ga alles nog eens omgooien?” Dit profiel sluit niet aan op wat nodig is voor een duurzamere, circulaire economie, volgens Scheepens. Want dat vraagt om leiders die radicaal durven innoveren. Die grote veranderingen durven doorvoeren.

scheepens2

 

 

Wouter Scheepens

Het komt aan op echte transformaties en morele keuzes voor de lange termijn

Scheepens vindt dat grote bedrijven te snel claimen dat ze duurzaam bezig zijn. “Ze doen meestal weinig meer dan de huidige situatie optimaliseren en kiezen voor oplossingen die op korte termijn renderen. Terwijl het juist aankomt op echte transformaties en morele keuzes voor de lange termijn. We moeten meer op waarden sturen. We hebben leiders nodig die door roeien en ruiten voor een maatschappelijke missie durven gaan. Dat betekent in de praktijk dat je intern in een grote beursgenoteerde organisatie op grote weerstand stuit.”

Vrouwelijk leiderschap

Ook Mijntje Lückerath vindt dat leiders in de post-coronasamenleving meer aandacht moeten hebben voor de maatschappelijke rol. De Tilburgse hoogleraar corporate governance onderscheidt autocratisch, passief, transactioneel en transformationeel (niet hetzelfde als ‘transformatief’, red.) leiderschap. Autocratische leiders trekken alle macht naar zich toe, passieve leiders zijn van laisser faire. En transactionele leiders zijn pragmatisch. Het is niet lastig om staatshoofden zoals Donald Trump, Boris Johnson en Mark Rutte in een van deze categorieën te vatten.

Maar volgens Lückerath hebben we nu transformationeel leiderschap nodig. “Dat zijn leiders met een visie die zich verbonden voelen met de mensen aan wie ze leidinggeven. Ze spreken anderen aan op waarden en motiveren om naar een gemeenschappelijk doel te werken. Hiervan is de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern een voorbeeld.”

 

foto: voorbeeld van een transformationeel leider, Jacinda Ardern, premier van Nieuw-Zeeland

Jacinda Ardern

Ardern werd net als haar ambtgenoten Angela Merkel (Duitsland) en Tsai Ing-wen (Taiwan) geprezen vanwege de adequate aanpak van de coronacrisis. Volgens een universitaire studie, gepubliceerd door het World Economic Forum, zijn vrouwelijke staatshoofden hierin succesvoller geweest dan mannelijke.

Is transformationeel leiderschap typisch vrouwelijk? Lückerath: “Er wordt vaak gezegd dat vrouwen daar beter in zijn. Maar je hebt ook mannen die transformationeel leidinggeven, zoals Feike Sybesma, de voormalige ceo van DSM.”

Signify

Lückerath vraagt zich af of de coronacrisis gaat werken als een katalysator voor nieuwe waarden in het bedrijfsleven. Volgens haar is de laatste jaren spraken van een hoopvolle trend naar meer maatschappelijk verantwoord ondernemen. “Een teken aan de wand is de Business Roundtable-verklaring van 181 ceo’s van grote Amerikaanse concerns. Zij gaven halverwege 2019 aan dat ze zich niet meer primair lieten leiden door het aandeelhoudersbelang, maar ook oog hebben voor hun medewerkers en de omgeving waarin ze opereren.”

Mijntje Luckerath

 

 

Mijntje Lückerath

Selectie van leiders door de RvC koppelen aan de Sustainable Development Goals

Of bedrijven dit waarmaken, is de vraag. Lückerath zag toch veel bedrijven door de coronacrisis weer terugschieten in het aandeelhouders eerst-denken. Een omslag vraagt om woorden en doelen die worden gemeten. Lückerath vindt de jaarverslaggeving hiervoor een mooi middel. Hierin kunnen bedrijven naast hun financiële ook hun maatschappelijke prestaties in kaart brengen.

Lückerath: “Zoals Signify, het van Philips afgesplitste lichtbedrijf. Zij geven aan wat ze aan waarde creëren en vernietigen. En welke bijdrage ze leveren aan de Sustainable Development Goals (SDG’s) van de VN.” Als het aan Lückerath ligt, wordt de selectie van leiders door de Raad van Commissarissen gekoppeld aan die SDG’s. “Dan kunnen we nagaan of een nieuwe leider impact kan maken en voldoet aan de eisen van het nieuwe normaal.”

Vertrouwen

Een woord dat regelmatig terugkomt bij zowel Lückerath, Scheepens als Dubbink is vertrouwen. We hebben leiders nodig die het minder om het eigen gelijk gaat en vaker de verantwoordelijkheid bij hun collega’s leggen. Scheepens denkt dat de coronacrisis ook op dat punt een eyeopener kan zijn. Want het gedwongen op afstand blijven, gedijt bij een minder controlerende leiderschapsstijl, vindt de ondernemer. “Je moet mensen meer verantwoordelijkheid geven en erop vertrouwen dat ze hun werk goed doen, ook als je ze niet op de huid zit.” Dubbink denkt dat we meer bescheiden leiders nodig hebben die collega’s zelf laten denken. Leiders die anderen hun verantwoordelijkheid laten nemen. Dat zou ook een positief effect hebben op het werkplezier, denkt de hoogleraar. “Mensen op de werkvloer zijn te vaak gefrustreerd omdat ze zo weinig controle hebben over de invulling van hun werk.”

Intellectueel egoïsme

Voorwaarde voor het vertrouwen is overeenstemming over de feiten. Helaas spreekt dit in het huidige tijdperk minder vanzelf dan in het verleden. Misleidende informatie, met name op social media, brengt ons in verwarring. Wie sceptisch is, bijvoorbeeld over het klimaatprobleem, corona of eerlijke verkiezingen, wordt dankzij algoritmen steeds verder versterkt in het eigen (on-)gelijk. Dubbink noemt het ‘niet geven om de feiten en in je eigen bubbel blijven’ het grootste risico van dit tijdperk. Hij hoopt dat de bestorming van het Capitool wat dat betreft een wake-up call is geweest.

 

Wim Dubbink

Niet geven om de feiten en in je eigen bubbel blijven is het grootste risico van dit tijdperk

 

Het huidige geloof in complotten lijkt op de tijd voor de Verlichting, toen het geloof in heksen en geesten groot was en de macht daar misbruik van maakte. “Kant had het over: we leven in een zee van leugens. Met die problematiek zitten we nu weer. Van Kant kunnen we leren dat we moeten blijven zoeken naar de gemeenschappelijke waarheid, ook al is die moeilijk te benaderen.” In de Verlichting leidde dit tot aandacht voor grondrechten, in deze tijd zouden dat de SDG’s kunnen zijn. Dubbink vindt dat we nog iets van Kant kunnen leren. “Hij waarschuwde voor intellectueel egoïsme: ik heb anderen niet nodig om de waarheid te kennen.” Een les in nederigheid voor leiders en… ons allemaal.

Publicatiedatum: 4 februari 2021