Lans Bovenberg Tilburg University

'Het egoïstische mensbeeld is achterhaald'

Passie 6 min Joost Bijlsma

Met zijn focus op materiële welvaart en de rationele mens loopt het economie-onderwijs in het voortgezet onderwijs achter. Dat kan inspirerender en maatschappelijk relevanter, vindt Lans Bovenberg (63). Hij werkte zes jaar aan een nieuwe lesmethode voor het middelbaar onderwijs. We spraken hem over zijn fascinatie voor zijn vak en wat hij wil veranderen. ‘Een goed functionerend huishouden draait om liefde; dat is de nomos van de oikos.’

‘Economie.’ Lans Bovenberg spreekt dit woord vol affectie uit. Een beetje alsof het de naam is van een jeugdliefde bij wie hij steeds weer nieuwe charmes ontdekt. Hij kijkt er ook een beetje door een roze bril naar. Bovenberg beschouwt de economie als ‘de kunst van het samenwerken’. Hét mirakel van de mensheid is hoeveel we door samenwerken weten klaar te spelen, vindt hij. “We zijn in ons diepste wezen ruildieren”, haalt hij Adam Smith aan. Deze Schotse moraalfilosoof en econoom stelde dat samenwerking de bron van onze welvaart en ons geluk is. Net als zijn idool gelooft Bovenberg dat we sociale wezens zijn die tot bloei komen door samen te werken. Daarmee kunnen we issues in onze familie, organisaties, landen of zelfs wereldwijd oplossen, stelt hij. Deze positieve visie gunt de Tilburgse hoogleraar meer mensen, in het bijzonder jongeren. Dit is een reden geweest om zich de laatste tien jaar van zijn loopbaan te storten op het vernieuwen van het economie-onderwijs op de middelbare school.

Hoe is uw liefde voor economie ontstaan?

“Ik ben opgegroeid in een gereformeerd nest waar de nadruk werd gelegd op maatschappelijke betrokkenheid. Mijn vader was actief in de politiek voor de Anti Revolutionaire Partij en mijn moeder deed veel vrijwilligerswerk. Dat werkte aanstekelijk. Ook ik was geïnteresseerd in de samenleving en daarnaast heb ik een goed stel hersens. Zo kwam het dat ik mijn intellectuele talenten wilde inzetten voor een betere wereld. Bij de grondlegger van de econometrie, mijn grote voorbeeld Jan Tinbergen, zag ik dat je wetenschap en maatschappelijke betrokkenheid kunt combineren. Ik probeer het exaxte en maatschappelijke inderdaad in evenwicht te brengen: de balans van Lans.”

We hebben zowel het exacte als het maatschappelijke nodig?

“Inderdaad. Wiskunde is een prachtige taal om precies te redeneren en de essenties van maatschappelijke vraagstukken te doorgronden. Zonder die exacte basis wordt economie veredelde maatschappijleer. Dat moeten we niet willen. Net zoals we een economie met modellen los van de maatschappelijke context niet moeten willen.”

U denkt dat economie-onderwijs achterloopt en beter kan aansluiten op de belevingswereld van jongeren. Hoe ouderwets is het? 

“In de laatste twintig jaar is heel veel veranderd in de economische wetenschap. Die inzichten zijn helaas nog lang niet altijd doorgedrongen in het voortgezet onderwijs. Het huidige vak economie in het middelbare onderwijs gaat bijvoorbeeld nog uit van oude mensbeelden.”

Het denken over de rol die psychologie speelt bij menselijke beslissingen van bijvoorbeeld Daniel Kahneman zit nog niet in het curriculum?

“Dat vind je helaas nog niet terug. Het dominante mensbeeld is nog altijd dat van de homo economicus: de rationele, berekenende, egoïstische mens. Dat is een kunstmatige constructie waar de meeste mensen, zeker jongeren, zich niet in herkennen en die ook in de wetenschap steeds meer kritiek krijgt.”

Is de economische theorie ook niet overdreven geldgericht? Ik las dat u vindt dat de balans van geld en leven te veel doorslaat naar geld…

“Dat klopt, maar die materie-gerichtheid is ook wel verklaarbaar. Toen de meeste mensen nog in diepe armoede leefden lag de prioriteit bij materiële welvaart. Nu samenwerking enorm veel materiële welvaart heeft gecreëerd is het logisch om meer naar andere waarden te kijken, zoals de leefbaarheid van de planeet.”

Materiële welvaart staat overal fier bovenaan, maar waarden zoals democratie, gelijkheid en leefbaarheid van de aarde staan onder druk… Hoe staan we ervoor? Zijn we nog op tijd?

“Het glas is halfvol en halfleeg. Als mensen zelf mogen bepalen wanneer en waar ze geboren worden, dan kiezen ze vaak voor nu en Nederland. Economie als een samenwerkingsproject voor het scheppen van welvaart is zeer succesvol geweest. Het leven is daardoor in een groot deel van de wereldburgers van kort en wreed naar lang en comfortabel gegaan.”

En waar is het glas halfleeg?

“We hebben drie uitdagingen. De eerste is duurzame ontwikkeling. We zijn in het Westen zo welvarend geworden dankzij een ingenieuze en ingewikkelde samenwerking. De schaduwzijde hiervan is dat we de aarde uitputten en vervuilen. Om dat weer ten goede te keren, is een fundamentele verandering van de economie nodig. Ook dat is ingewikkeld, een grote complexe uitdaging.”

Die complexiteit maakt ook dat niet iedereen meer mee kan…

“Dat is de tweede uitdaging waar we voor staan: inclusiviteit. Het gevoel van ongelijkheid neemt toe. Je ziet een groep mensen zich afkeert van de maatschappij. Deze mensen vinden dat ze onvoldoende meeprofiteren van onze samenleving. Terwijl de kern van goede samenwerking is dat iedereen er voldoende van meeprofiteert.”

Dat maakt mij nieuwsgierig naar de derde uitdaging…

“Dat is de mentale druk die vooral jongeren ervaren. Ook hier zijn we het slachtoffer van ons eigen succes. Met zoveel keuzemogelijkheden is het moeilijk kiezen; dat levert stress op. Bovendien kunnen we in het welvarende Westen slecht omgaan met dingen die misgaan. Falen mag niet meer, vergeven is uit. Veel mensen denken dat ze verantwoordelijk zijn voor hun eigen succes, dat ze de liefde van anderen moeten verdienen. Ook die drang naar perfectie geeft heel veel stress. Een meer menswaardige economie zou meer waardering voor onze onvolkomenheid en beperktheid moeten hebben: juist daarom hebben we elkaar zo nodig.”

Tilburg University Society - Lans Bovenberg - 11 november 2019

Nu samenwerking enorm veel materiële welvaart heeft gecreëerd is het logisch om meer naar andere waarden te kijken, zoals de leefbaarheid van de planeet.

Lans Bovenberg

Naar welk mensbeeld moeten we wel?

“In de economische wetenschap zie je, mede dankzij Kahneman, dat een minder rationeel mensbeeld in opkomst is. We zien de mens meer als een beperkt wezen dat fouten maakt en emoties heeft. Op basis van die kennis kunnen we mensen helpen betere keuzes te maken, bijvoorbeeld over hun geld en gezondheid in de toekomst. Dat kun je niet oplossen met keuzevrijheid en marktwerking.”

De mens is ook socialer dan economen nu veronderstellen, toch?

“De mens hecht inderdaad aan veel meer waarden dan alleen het materiële eigenbelang. Denk aan waarden zoals rechtvaardigheid en wederkerigheid. De mens houdt van goede samenwerking als een zelfstandig doel en niet alleen als middel ten behoeve van materiële welvaart. Maar daar gaat het economieonderwijs nog niet over, terwijl jongeren daar veel aan zouden kunnen hebben. In de nieuwe methode voor het economie onderwijs staan de beperktheid van het individu en het sociale karakter van de mens staan centraal. ”

En hoe zorgt u ervoor dat jongeren economie beter begrijpen en geboeid raken? 

“Door te vertellen aan de hand van één verhaal in plaats van de gefragmenteerde wijze waarop de huidige methoden dit doen. Dat samenhangende narratief is: samenwerken is ongelooflijk waardevol maar tegelijk ongelooflijk moeilijk. We willen leerlingen helpen stuur te krijgen in hun eigen leven en de samenleving.”

Langs welke lijnen loopt de methode verder?

“Het idee dat samenwerken is gebaseerd op wederkerigheid: ik doe iets voor jou, jij doet iets voor mij. Onze beide belangen tellen: elk mens is niet niets maar ook niet alles. We gaan na wanneer belangen ‘in balans’ en ‘uit balans’ zijn en hoe we ze ‘meer in balans’ kunnen brengen. Voor dat laatste zijn drie instrumenten: dwang, concurrentie en vrijwillige binding aan duurzame relaties en ethiek. Je hebt alle drie nodig, maar omdat de samenwerking steeds complexer wordt, komt meer nadruk op het laatste te liggen. ”

U heeft de beste bedoelingen, maar moet ook onderwijsvernieuwing niet van onderop komen?

“Het onderwijs heeft al heel veel over zich heen gekregen. Dus veranderen moet inderdaad op de werkvloer gebeuren. Daarom ontwikkelen we de methode met een team van docenten. We testen dit nu op middelbare scholen.”

Hoe wilt u docenten verleiden om het anders te gaan doen dan nu? 

“Ik wil de passie voor het vak wakker kussen. Er ligt een enorme potentie maar die komt er nog niet altijd uit. Dat heeft te maken met leermethoden, lerarentekorten en tijdgebrek. Ook jammer is dat economie vooral in de bovenbouw wordt gegeven, waardoor de examengerichtheid groot is. Terwijl je zou willen dat het onderwijs jonge mensen helpt de wereld beter te begrijpen en hun eigen leven beter te besturen. Want economie komt in bijna alle belangrijke levenskeuzes terug.”

Wat zou u jongeren vooral over samenwerken willen leren?

“We staan op een kruispunt. Gaan we voor meer controle en concurrentie of voor meer vertrouwen? Ik hoop dat laatste. Want dat heb je nodig in de complexe moderne economie. We moeten elkaar het vertrouwen geven en de ruimte om fouten te maken. Op die manier kunnen we nieuwe oplossingen vinden. Een goed functionerend huishouden draait om liefde; dat is de nomos van de oikos. En het lef hebben om anderen vertrouwen te geven, ook al kan het misgaan, is de kern van liefde. ”