Hoe uitzonderlijk is COVID-19?

Hoe gevaarlijk zijn zoönosen?

Geschat wordt dat alleen al in zoogdieren 320.000 soorten virussen leven. Hiervan is nog maar een fractie ontdekt: minder dan 6.000. De recentste ontdekking betreft dus SARS-CoV-2. Maar virussen worden pas schadelijk voor de mens en voor andere diersoorten (dan die waar het virus in thuis hoort, zijn reservoir) als ze uit dat reservoir ontsnappen en zich op allerlei zeer ingenieuze manieren verspreiden en vermeerderen. Het rabiës-virus, bijvoorbeeld, zet een hond aan tot het wild om zich heen bijten zodat het virus zich kan verspreiden, het SARS-CoV-2 virus kaapt het RNA-materiaal in menselijke cellen om zich snel te kunnen vermeerderen, en het influenza virus past zich steeds aan om het immuunsysteem te omzeilen.

Zo bezien is het huidige corona-virus nog een relatief vriendelijk virus

Dit heb ik natuurlijk niet allemaal zelf uitgevonden, maar ontleen ik grotendeels aan het boek Spillover (in het Nederlands uitgebracht onder de titelVan dier naar mens door uitgeverij Atlas Contact) van de Amerikaanse wetenschapsjournalist David Quammen. Hoewel dit boek al weer uit 2012 stamt is het ongelooflijk actueel. Schokkend zelfs, omdat Quammen (in navolging van tal van wetenschappers) al in 2012 vrij precies heeft voorspeld wat we nu meemaken. Hij verwijst zelfs naar een natte markt in China, waar wilde dieren worden verhandeld voor consumptie, als plaats van de oversprong en naar een corona-virus als een goede kandidaat voor de volgende pandemie. Schokkend ook omdat het boek je je doet realiseren dat we eigenlijk nog goed af zijn met SARS-CoV-2. Er zijn ook virussen die sterftecijfers te zien geven van 70% of zelfs 100%. Zo bezien is het huidige corona-virus nog een relatief vriendelijk virus.

Neemt de dreiging van zoönosen toe?

De toename van het aantal infectieziekten afkomstig van dieren wordt geweten aan drie factoren. Ten eerste rukt de mens steeds verder op ten koste van de natuur en dan met name van het leefgebied van de reservoir-soorten. Het zal duidelijk zijn dat vooral het slachten van wilde dieren voor consumptie een levensgevaarlijke activiteit is.

Ten tweede omringen we ons met steeds meer varkens, koeien, kippen en andere dieren bestemd voor menselijke consumptie. Allemaal potentiële gastheren.

Zoönosen zijn een milieuprobleem geworden

Ten derde is het aantal mensen de laatste 100 jaar enorm toegenomen: van 2 miljard in 1927 naar 7,5 miljard nu, veelal woonachtig in steden, dicht bij elkaar. Bovendien zijn die mensen ook nog eens enorm reislustig en heeft globalisering de verspreiding van een virus sterk vereenvoudigd.

De verwachting is dat een vierde factor ook een steeds belangrijkere rol gaat spelen in de snellere opkomst van zoönosen, en dat is klimaatverandering. Door klimaatverandering veranderen ecosystemen en gaan ook de virussen, met hun reservoir of gastheer, aan de wandel.

Wat kunnen we eraan doen?

Het voorgaande laat zien dat zoönosen een milieuprobleem zijn geworden. Mijn vakgebied het milieurecht kan dus een rol spelen in het voorkomen, of in elk geval afremmen, van de verspreiding van gevaarlijke infectieziekten.

Het zal duidelijk zijn dat het voorkomen van een oversprong de meest brongerichte maatregel is. Betere bescherming van natuurgebieden, tegengaan van stroperij, verbieden van handel in bush meat, en beperken van handel in wilde dieren zijn voor de hand liggende maatregelen waar veelal al juridische instrumenten voor bestaan. Die instrumenten zullen moeten worden aangescherpt en beter worden toegepast.

Dit alles laat maar weer eens zien dat in de natuur alles met elkaar samenhangt

Daarnaast komt toch ook het houden van dieren weer in beeld. Het is de vraag of de aanpak die nu wordt gekozen om ziektes als varkenspest, vogelgriep en Q-koorts tegen te gaan is vol te houden. Ikzelf zie dit als nóg een argument, naast vervuiling van lucht, bodem en water en klimaat, om vleesproductie en consumptie te ontmoedigen door regulering.

Ook luchtverontreiniging blijkt een rol te spelen, in elk geval bij Covid-19. Inmiddels is er onderzoek dat een duidelijk verband bewijst tussen de mate van stikstof depositie in een gebied en het aantal dodelijke slachtoffers, zowel in Italië/Spanje/Frankrijk/Duitsland als in Engeland. De hypothese is dat door stikstof beschadigde longen slechter bestand zijn tegen deze ziekte. Ook fijnstof lijkt een rol te spelen. In de Verenigde Staten en Italië hebben onderzoekers ontdekt dat het virus fijnstof in de lucht gebruikt als taxi en zo zich gemakkelijker kan verspreiden. Deze onderzoeken verklaren waarom juist gebieden met ernstige verontreiniging door stikstof en fijnstof, waaronder ook het oosten van de provincie Noord-Brabant met zijn grote veedichtheid, zwaar getroffen zijn. Luchtkwaliteitsregelgeving is dan ook zeer relevant voor de voorkoming van door virussen overgedragen ziekten.

Een uitgebreider blog over zoönosen van Jonathan Verschuuren verscheen eerder op https://www.milieurecht.nl/nieuws/corona-en-milieurecht

Publicatiedatum: 14 december 2020