Verwondering als integere basis voor onderzoek: koninklijke onderscheiding voor Victor Pop

Passie 5 min Femke Trommels

Terugkijkend op zijn carrière vertelde Victor Pop in zijn afscheidsrede op 29 oktober 2021 over zijn fascinatie voor de wonderen van de zwangerschapsimmunologie, de onzin die nog altijd rondgaat over postpartum depressies en een baanbrekende studie… van melktandjes. Voor zijn onderzoek, zijn staat van dienst in de gezondheidszorg en jarenlange inzet voor het verbeteren van eerstelijns zorg is Victor Pop benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. “Voor mij is verwondering de integere basis voor het doen van wetenschappelijk onderzoek. Dat levert antwoorden op, maar minstens zoveel nieuwe fascinerende vragen.”

In toeval gelooft hij niet. Toch is de wetenschappelijke carrière van emeritus hoogleraar Eerstelijnszorg en voormalig huisarts Victor Pop volledig gebouwd op twee overeenkomstige verhalen van jonge moeders die in 1980 kort na elkaar zijn spreekuur bezochten. “Zo trots was ze op haar zoon. Na drie maanden was hij zo hard gegroeid dat ze hem de trap niet meer opgetild kreeg”, vertelt Victor Pop over de patiënt die aan de wieg stond van zijn wetenschappelijke carrière. “Tot haar vriendinnen aan de bel trokken: je bent zo afgevallen, is het niet gewoon krachtsverlies? Lang verhaal kort: de vrouw bleek een te snel werkende schildklier te hebben. Kort daarna diende zich een tweede patiënt aan met hetzelfde probleem. Dat zette me aan het denken: is hier een verband? Daarmee was de kiem voor mijn onderzoek gelegd. Met als basis het immuunsysteem.”

Het zwangerschapsorakel

“Het immuunsysteem beschermt ons, maar keert zich soms tegen het eigen lichaam. Bijvoorbeeld bij afstoting van een transplantatieorgaan, of bij auto-immuunstoornissen zoals reuma en diabetes. Dit gegeven maakt zwangerschap tot een immunologisch orakel! Hoe is het immers mogelijk dat het immuunsysteem enerzijds wordt ‘uitgeschakeld’ om te voorkomen dat het lichaam de vrucht - die voor de helft uit ‘vreemd’ DNA bestaat - afstoot? En anderzijds op peil blijft, zodat de zwangere niet bezwijkt bij de eerste de beste infectie? Tijdens de zwangerschap vindt in het lichaam een immuun-kettingreactie plaats vergelijkbaar met een persoon die in diepe shock op de intensive care voor zijn leven vecht. En dat allemaal zonder dat de zwangere het merkt.”

De werking van het immuunsysteem tijdens zwangerschap is een fascinerend wonder

Minder afweerstoffen

Deze wonderlijke werking van het immuunsysteem tijdens zwangerschap is goed nieuws voor zwangere vrouwen met een auto-immuunziekte. Door deze immuun-adaptatie nemen verschijnselen van reuma, diabetes of eczeem af. “Dat is zelfs meetbaar in het bloed. Het werkt zo sterk, dat ik durf te beweren dat we straks kunnen bewijzen dat zwangere vrouwen minder vatbaar zijn voor Covid 19. Helaas volgt na de bevalling vaak een bittere opflakkering. Dat gegeven is de kern van mijn schildklieronderzoek.”

Door de mand vallen

“Schildklieraandoeningen zijn de meest voorkomende auto-immuunziekten en komen acht tot tien keer vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Zo’n 10% van de vrouwen heeft voor de zwangerschap al een latente afweerreactie van het lichaam tegen de schildklier. Daar merken ze niets van. Tot na de zwangerschap het immuunsysteem weer terug naar normaal moet. Bij ruim 11.000 vrouwen per jaar (7% van de 170.000 bevallingen) schiet het immuun-adaptatiesysteem door. Je raadt het al: dit gebeurt vooral bij vrouwen die voor de zwangerschap al afweerstoffen maken tegen hun eigen schildklier. Zij vallen op dat moment als het ware door de mand. 80% van hen heeft binnen 5 jaar na de bevalling een volledig uitgevallen schildklier.”

Bij ruim 10.000 vrouwen per jaar komt na de bevalling een schildklieraandoening aan het licht

Melktandjesonderzoek

“Naast impact op de vrouw, lijken schildklierproblemen tijdens de zwangerschap ook samen te hangen met allerlei ontwikkelingsproblemen bij kinderen. Het probleem is alleen dat je pas betrouwbaar ontwikkelingsonderzoek kan doen vanaf 3 of 4 jaar. Eerder worden veel ontwikkelingsachterstanden nog ingelopen. Maar in drie of vier jaar kan ook veel gebeuren dat de ontwikkeling van een kind negatief beïnvloedt. Hoe kun je dus met zekerheid zeggen dat schildklierproblemen in de zwangerschap debet zijn aan ontwikkelingsstoornissen?”

Schildklieraandoeningen hangen samen met ontwikkelingsachterstand bij kinderen, maar hoe maak je dat hard?

“Een prachtige nieuwe techniek, dental biomarkers research maakte het mogelijk uit volwassen tandlaagjes van Neanderthalers keihard bewijs te vinden van wat zij in verschillende periodes van hun leven voor voedsel hebben gegeten. En juist die techniek gaan wij nu ook inzetten, met dezelfde briljante onderzoeker uit New York. Hoe dat werkt? Op 14 weken zwangerschap ontwikkelt zich in de foetus een kaak, met daarin - in aanleg - melktanden. Deze zijn opgebouwd uit ‘dentinelaagjes’. Iedere week komt er een laagje bij. Als de jaarringen van een boom. Bij de geboorte vormt zich een ‘demarcatie laagje’ dat de laagjes van voor en na de bevalling van elkaar onderscheidt. Het melktandje groeit door en komt bij 3-4 maanden uit, om bij 7-8 jaar te gaan wisselen. Door deze melktandjes te verzamelen, in superdunne plakjes te snijden en uit te lezen met laser techniek zie je waaraan het kind al in de baarmoeder is blootgesteld. Bijvoorbeeld lood of chemicaliën zoals PFAS. Maar wellicht ook een teveel of te weinig aan stress- of schildklierhormoon.”

In de laagjes waaruit melktanden zijn opgebouwd, kunnen we zien waaraan kinderen al voor de geboorte zijn blootgesteld

Ontluikend

“Ik vind het geweldig dat ik op mijn 65e in contact kom met dit ontluikende en ontzettend interessante onderzoeksgebied én dat ik de mogelijkheid heb om dit uit te voeren bij tientallen kinderen vanuit een eerdere geboortecohortstudie. Hierbij is bij de moeders bloed geprikt tijdens de zwangerschap. Zij zijn inmiddels jaren geleden bevallen en de kinderen hebben nu precies de leeftijd dat ze melktanden gaan wisselen.

Het zou fantastisch zijn als we de invloed van schildklierhormoon in de zwangerschap op de ontwikkeling kunnen aantonen. Dat geeft materiaal voor nog minstens tien jaar schrijven. Naast de Brabant Studie - de laatste geboorte cohortstudie van Pop en collega’s, red. - die ik ook nog een jaar mag leiden. Ik hoef me voorlopig niet te vervelen.”

Meer onderzoek van Victor Pop: de onzin rond de postpartum depressie

Naast zwangerschapsimmunologie doet Victor Pop ook al 30 jaar onderzoek naar postpartum depressie. “Helaas wordt daar wereldwijd nog veel onzin over verteld. Ook in de wetenschap. Er is bijvoorbeeld nog steeds geen consensus over wat nu precies de postpartum periode is. Beschamend. Ook pertinente onzin is dat het met hormonen te maken heeft. In 1988 beschreef de Amerikaanse psycholoog Lewinsohn de belangrijkste voorspellers voor het krijgen van een depressie: jong zijn en vrouw zijn. Logisch dus dat er onder jonge moeders relatief veel depressies zijn. Overigens evenveel als onder vrouwen die niet baren. En met dezelfde kenmerken als iedere andere depressie.”

Ongelegen

Hormonen maken je dus niet kwetsbaar voor depressie. Het zijn de heel normale voorspellers zoals de thuisomgeving, ondersteuning door de partner en gevoeligheid voor depressie. Wél uniek en zorgelijk aan de situatie na de geboorte van een baby is de timing. “Het komt eigenlijk ongelegen. De omgeving staat er niet voor open. Vrouwen praten er niet over, zij hebben dat kindje immers zelf gewild. En je hebt wél een baby om voor te zorgen. Wanneer een depressie ertoe leidt dat er te weinig contact en binding is tussen moeder en kind, kan dat later tot problemen leiden.”