Juridische paaltjes slaan voor het herstel van de aarde

“De rol van het recht bij het beschermen van de natuur, daar ligt mijn drive. Als jurist zie ik het recht als iets instrumenteels: daar kun je iets mee doen. Internationaal vind ik dat boeiend, dan met name voor de poolgebieden, maar ook zeker in Europa en Nederland."

"De kennis die ik vergaar over internationale verdragen, Europese richtlijnen en jurisprudentie van het Europese Hof van Justitie, koppel ik in mijn onderzoek aan natuurbescherming. Bijvoorbeeld door te kijken of overheden zich aan dit natuurbeschermingsrecht houden en waar de juridische systemen voor natuurbescherming effectiever kunnen. Mijn rol is vervolgens vooral informeren en adviseren."

Wildernis

"Onze voetafdruk op de aarde is zo toegenomen dat nog maar ongeveer 25% van de aarde bestaat uit wildernisgebieden: grote, natuurlijk functionerende gebieden zonder menselijke infrastructuur. Uit een Nature publicatie (2020) waar ik aan mocht meewerken blijkt zelfs dat minder dan 1/3e deel van Antarctica nooit door de mens is bezocht. In Europa hebben we nog slechts een paar procent wildernis over. Dergelijke gebieden zijn om uiteenlopende redenen waardevol, bijvoorbeeld voor zeldzame soorten en als referentiegebieden voor wetenschap. Ik onderzoek welke rol het recht speelt bij het beschermen van deze laatste wildernissen."

"Wanneer je iets diepgaander wilt kijken naar de effectiviteit van het recht, is het ook belangrijk dat je dat soms in de praktijk kunt toetsen. Ik ben bijvoorbeeld betrokken bij het internationaal bestuur van Antarctica. De betrokken landen stellen onder andere richtlijnen op voor het bezoek aan dat gebied. Als ‘observer’ mocht ik beoordelen of deze richtlijnen echt werken. Het is dan goed om zelf te zien dat er gidsen rondlopen met kaarten, weten waar de pinguïns en reuzenstormvogels broeden en die routes dan niet lopen. Dan weet je dat regulering zin heeft. En dan zie je ook zwakke punten, bijvoorbeeld dat toeristen net te dicht bij zeehonden komen of met drones willen vliegen. Maar zo’n bezoek heeft ook iets dubbels, want je wilt er eigenlijk niet komen ter bescherming van de natuur."

Korte vs. lange termijn en cumulatieve milieuproblemen

"Er is de afgelopen 150 jaar veel recht ontwikkeld om de natuur te beschermen, maar de meeste systemen geven de overheid de ruimte om belangen af te wegen. Dat klinkt logisch maar bij het gebruik maken van die ruimte wordt vaak het accent gelegd op economische korte termijn-belangen. Ook wordt bij ieder nieuw plan of project al snel gedacht dat ‘het wel moet kunnen’ wanneer de schade maar wordt beperkt.

Er is nog steeds ruimte voor economie maar er zijn ‘tot-hier-en-niet-verder paaltjes’ gezet

Het probleem is alleen dat alle beetjes schade opgeteld tot ‘cumulatieve milieuproblemen’ leiden: natuurverlies, klimaatverandering, plastic in de oceaan, e.d. Het recht krijgt daar moeilijk grip op en daarom zijn er in het Europese milieurecht harde normen ontwikkeld voor water, lucht, en natuur. Er is nog steeds ruimte voor economie maar er zijn ‘tot-hier-en-niet-verder paaltjes’ gezet."

De zoektocht naar ‘geitenpaadjes’

"Veel bestuurders van overheden en bedrijven vinden dat strenge Europese recht niet leuk. Zij blijven zoeken naar juridische ‘geitenpaadjes’ om natuurbelastende plannen en projecten toch te kunnen blijven vergunnen. Megastallen, vliegveld Lelystad, gas- en zoutwinning onder de Waddenzee, etc. Helaas doet de hoogste Nederlandse bestuursrechter (de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State) hieraan mee door regelmatig akkoord te gaan met creatieve uitleg van het Europese recht. Uitleg die naar de letter van de wet verdedigbaar is, maar indruist tegen de geest en doelen van het Europese milieurecht. Meestal moet er dan eerst een uitspraak van het EU Hof van Justitie volgen om vast te stellen dat we ons niet hebben gehouden aan de ‘tot-hier-en-niet-verder-paaltjes’. Dat duurt alleen vaak vele jaren en in de tussentijd is de toestand van de natuur dan vaak verder verslechterd. Dat leidt dan tot extra knel en tot hele hoge kosten voor natuurherstel. Het stikstofdossier laat dit zien maar we zien vergelijkbare processen op het gebied van water en klimaat."

Als de natuur er goed voorstaat, gaat het Europese recht ook minder knellen

"Met een overheid die steeds de randjes opzoekt is naleving van Europees milieurecht vaak afhankelijk van milieuorganisaties en burgers die naar de rechter stappen. Ook bedrijven krijgen daar steeds vaker direct mee te maken. Dat Shell nu als ‘grootste vervuiler van Nederland’ voor de rechtbank moet verschijnen vanwege een aanklacht van Milieudefensie is boeiend. Bepaalde cumulatieve problemen worden veroorzaakt door heel veel partijen. Individuele partijen komen daar vaak mee weg, door naar anderen te wijzen en te stellen dat niet te achterhalen is wat door hen wordt veroorzaakt. Wanneer dit soort rechtszaken om bedrijven aan te pakken succesvol zijn, krijg je wel echt beweging."

Maar er gebeurt ook veel moois!

"Het mooie is dat die strikte bescherming helpt. Veel soorten die verdwenen waren, zoals de bever, otter en wolf, komen terug en inmiddels broeden er ook weer visarenden en zeearenden in Nederland. En naast het beschermen, is er ook steeds meer aandacht voor actief natuurherstel. Dit is belangrijk om internationale en Europese natuurdoelen te halen en er gebeurt al veel: ‘rewilding’ projecten om weer completere ecosystemen te krijgen, een actieplan om de steur (een oeroude vissoort) weer in de Rijn uit te zetten, etc. Dit helpt ook de economie want als de natuur er goed voorstaat gaat het Europese recht ook minder knellen. Een tijdje geleden riep VNO/NCW daarom op tot het ontwikkelen van een nationaal natuurherstelplan."

Om ecosystemen in Nederland weer completer te maken, krijgen grote grazers er alle ruimte. Hier een Schotse hooglander in het Deelerwoud tijdens een winterse dag, begin februari 2021 (© Kees Bastmeijer – voor meer foto’s zie www.polarphotography.nl)

"Bedrijven kiezen er ook steeds vaker voor een positieve rol te vervullen. Sommigen kiezen voor duurzaamheid, niet alleen door schade te beperken, maar door onderdeel te zijn van oplossingen. Een bedrijf dat bijvoorbeeld over boord geslagen visnetten – zgn. ‘spooknetten’ die dieren blijven doden - uit de oceaan haalt en daar textiel van maakt, mag dat wat mij betreft gebruiken voor zijn imago en daar geld mee verdienen. Ook worden steeds vaker functiekoppelingen gezien. Als je een ziekenhuis wilt bouwen waar natuur voor moet wijken, zorg er dan voor dat daar omheen juist per saldo meer nieuwe natuur gecreëerd wordt. Onderzoek wijst uit dat wanneer een patiënt uitzicht heeft op groen, het lichamelijke herstel 1 tot 2 dagen sneller is. Het gaat er dus om de natuur te integreren in de afweging en de inzet te richten op een ‘plus’ in waardecreatie in plaats van alleen ‘damage control’."

Omslag in het denken

"In het onderwijs wil ik juist ook die positieve rol van het recht benadrukken bij het zoeken naar oplossingen. Dat nodigt ook uit om naar de fundamenten van het recht te kijken en na te denken over de vraag of het anders kan. Het recht stelt de mens bijvoorbeeld centraal en beschouwt de natuur slechts als ‘object’. Geïnspireerd door ontwikkelingen in Nieuw-Zeeland, waarbij een rivier eigen rechten heeft gekregen, onderzoekt een groep studenten momenteel of de Waddenzee erkend zou moeten worden als rechtspersoon. Ze zijn zo enthousiast dat ze overwegen gezamenlijk een wetenschappelijk artikel te gaan schrijven."

Een goed leven leiden gericht op waardecreatie en herstel van ecosystemen

"Het zou mooi zijn als iedereen meedenkt over hoe we een goed leven kunnen leiden dat niet slechts resulteert in compromissen en minder schade, maar gericht is op waardecreatie en herstel van ecosystemen. Dat is echt een omslag in het denken, vooral ook bij de overheden. Ruud Lubbers zei ooit in een speech op deze universiteit: ‘Economie, politiek en de media hebben de neiging om te focussen op korte termijn.’ Als jurist vind ik het boeiend om juridische systemen te bouwen die ervoor zorgen dat de korte termijn goed verloopt, maar die niet ten koste gaan van waarden voor toekomstige generaties.  Dit vraagt enerzijds om de handhaving van ‘tot-hier-en-niet-verder-paaltjes’ en anderzijds tot juridische innovatie om ‘damage control’ om te buigen naar waardecreatie.”

Fotografie: Kees Bastmeijer

Publicatiedatum: 10 mei 2021