"Lokaal bestuur verdient veel meer credits"
De gemeenteraadsverkiezingen komen er weer aan. Weet jij al welke partijen er dit jaar meedoen en wat ze willen bereiken? Veel mensen waarschijnlijk niet. Het lokale bestuur is onbegrepen, weet ook dr. Julien van Ostaaijen, universitair docent bestuurskunde aan Tilburg Law School en lector Recht & Veiligheid aan Avans Hogeschool. Maar hij wordt nu juist wel gefascineerd door de gedreven politici en ambtenaren die een groot deel van ons dagelijks leven mede bepalen, èn schreef er een boek over: 'Lokale democratie doorgelicht. Het functioneren van een onbegrepen bestuur'.
Foto Julien van Ostaaijen: Dolph Cantrijn
“We zijn heel erg gericht op de Haagse politiek die elke dag onze huiskamers binnen dendert”, legt Van Ostaaijen zijn fascinatie uit. “Maar als je bijvoorbeeld kijkt naar de aantallen, dan zie je dat tegenover 225 landelijke volksvertegenwoordigers er bijna 9000 gemeenteraadsleden zijn, ruim 1000 wethouders en zo’n 300 burgemeesters. Bovendien staan zij fysiek veel dichter bij ons: je kunt ze zo op de hoek van de straat tegenkomen. In andere landen leeft de lokale politiek doorgaans veel meer dan in Nederland, dat is best opvallend. Alhoewel wij het dan weer vrij goed doen in het vrijwilligerswerk.”
Het lokale bestuur is zeker niet ondergeschikt aan het landelijke
Het vooroordeel dat de lokale politiek nergens over gaat, ontkracht Van Ostaaijen eveneens met verve. Over grote maatschappelijke opgaven in bijvoorbeeld het sociale domein, de woningbouw, onze veiligheid en de zorg hebben lokale bestuurders veel te zeggen en de laatste jaren ook steeds meer. Lokaal bestuur is zeker niet ondergeschikt aan het landelijke, benadrukt Van Ostaaijen. Wel als het gaat om wet- en regelgeving en budgetten: die worden voor een groot deel landelijk bepaald of zelfs Europees. Maar er is lokaal veel beleidsvrijheid. Enkele voorbeelden: gemeenten mogen zelf tegenprestaties voor een uitkering vaststellen, of de kosten van een paspoort. Al gaat de landelijke bemoeienis soms wel weer ver als de verschillen tussen gemeenten groot worden, “terwijl die verschillen nu juist de bedoeling waren,” aldus Van Ostaaijen.
Dat de lokale democratie desondanks vrij onbekend is, en misschien ook onbemind, ziet Van Ostaaijen niet alleen elke vier jaar aan de opkomstcijfers van de gemeenteraadsverkiezingen, maar ook bij zijn studenten bestuurskunde. Het was een van de redenen om een boek te schrijven waarin hij de lokale democratie zowel beschrijft als beoordeelt aan de hand van drie waarden van goed bestuur: geleverde prestaties, de mate van responsiviteit en de mate van behoorlijkheid. Vervolgens geeft hij tips voor verbetering waar iedereen die bij lokaal bestuur betrokken is zijn of haar voordeel mee kan doen.
Wat is eigenlijk een lokale partij?
Een van de slecht begrepen onderwerpen van ons lokale bestuur zijn de lokale partijen. Van Ostaaijen: “Als onderzoeker valt mij op dat niemand eigenlijk weet hoeveel het er zijn. Of wat een lokale partij eigenlijk is. Is Jezus Leeft een lokale partij, een landelijke, of iets daar tussenin? En wat is dan de Friese Nationale Partij? Wat ook heel dubbel is: hoe nationaal is een lokale afdeling van de VVD eigenlijk? Als je kijkt naar de mensen die actief zijn in de lokale politiek, zie je eigenlijk niet zo heel veel verschil met de landelijke politici. Er zijn ook genoeg landelijke politici die lokaal actief worden of andersom.”
Voor de lokale partijen geldt precies hetzelfde als voor de landelijke: je moet je verdiepen in waar ze voor staan
Verschillen zijn er natuurlijk wel: Van Ostaaijen wijst erop dat veel lokale partijen gedwongen zijn om stevig de boer op te gaan om zich bekender te maken. En er is grote diversiteit: onder de 800 à 900 partijen zitten grote en kleine, jonge en oude, meer amateuristische en meer professionele, kritische en bestuurderspartijen, protestpartijen, van alles.
Is het dan verwonderlijk dat de kiezer niet weet waar hij aan toe is? Daar wil hij niks van weten. “Iedereen heeft natuurlijk het recht om ongeïnformeerd zijn stem uit te brengen. Maar voor de lokale partijen geldt precies hetzelfde als voor de landelijke partijen in gemeentes: je moet je verdiepen in waar ze voor staan.”
Grootste kracht
Wat Van Ostaaijen vooral opviel in zijn analyse is dat op lokaal niveau over het algemeen zeer goede mensen actief zijn. Zij zijn misschien nog niet zo door de wol geverfd, maar hebben wel het beste voor met hun dorp of stad. Ze doen hun best om inwoners bij het beleid te betrekken en opereren zo professioneel mogelijk om fatsoenlijk te besturen. “Dat vind ik de grootste kracht van de lokale politiek,” aldus Van Ostaaijen.
Natuurlijk gaan er ook wel eens dingen niet goed, en hij wijst dan ook op verbeterpunten in zijn boek. Daarnaast besteedt hij aandacht aan behoorlijk bestuur en integriteit, onder meer naar aanleiding van ‘Omtzigtgate’: weliswaar een landelijk voorbeeld maar ook op lokaal niveau relevant. Volgens hem zitten de grootste pijnpunten echter niet zozeer in het lokale bestuur als wel erbuiten: ongeïnteresseerde kiezers en een landelijke overheid die niet altijd handelt naar wat er lokaal nodig is.
Den Haag
“Kijk naar de polarisatie, klimaatmaatregelen, het coronabeleid. Het zou verstandig zijn om vanuit Den Haag beter naar gemeenten te kijken. Burgemeesters zitten bovenop de samenleving, die weten als eerste hoe dingen uitpakken.
Natuurlijk zijn er verschillen van mening tussen landelijk en lokaal, dat is onvermijdelijk. Het principe where you sit is what you see geldt hier wellicht. Maar ze zouden beter kunnen profiteren van elkaars netwerken.”
Julien van Ostaaijen duidt op verkiezingsdag 16 maart de belangrijkste uitslagen en ontwikkelingen bij Omroep Brabant, vanaf 17.30 uur in een extra lange uitzending van Brabant Nieuws.
Het boek ‘Lokale democratie doorgelicht. Het functioneren van een onbegrepen bestuur’ van Julien van Ostaaijen (Boom Uitgevers, Den Haag) is sinds begin februari 2022 verkrijgbaar.
Publicatiedatum: 28 februari 2022