Mocht het kabinet ons kooien?

Mensenrechten zijn als water. Je maakt je nauwelijks zorgen zolang je er onbezorgd van kunt genieten. Totdat dit ineens niet meer zo is. Dan zie je dat wat normaal leek, lang niet zo vanzelfsprekend is. Dit hebben we beleefd tijdens de coronacrisis. Plotseling mochten we niet meer samenkomen met grote groepen, naar ons werk of op bezoek bij opa en oma. Dat gedwongen opgesloten zitten, was even wennen. Voor iedereen is het daarom een bijzondere tijd geweest. Maar al helemaal voor de Tilburgse hoogleraar Nicola Jägers. Mensenrechten, het thema waar ze onderzoek naar verricht en les over geeft, staan ineens vol in de schijnwerpers. En ze heeft het er drukker mee dan ooit. Zeker ook omdat ze een van de tien leden is van het in Utrecht gevestigde College voor de Rechten van de Mens. Daarin ziet ze toe of de coronamaatregelen in Nederland niet te ver gaan. Hierover gaf het College meermalen advies aan de Nederlandse regering. Ondanks de drukte vond ze tijd om over deze mooie maatschappelijke taak tekst en uitleg te geven.

Waarom is, anders dan in Spanje, Japan en Hongarije, in Nederland de noodtoestand niet uitgeroepen?

“Dat was niet nodig. Dat komt omdat het systeem van mensenrechten, zoals verankerd in de grondwet en mensenrechtenverdragen, mogelijkheden biedt voor vrijheidsbeperkende maatregelen. Het laat ruimte voor een afweging tussen een groter algemeen belang en individuele rechten. Bij de coronacrisis ging het over volksgezondheid versus rechten zoals vrijheid van beweging, recht op demonstratie, recht op huisvesting en recht op onderwijs. Je kunt bijna geen mensenrecht noemen dat niet werd getroffen.”

Onder welke voorwaarden mag de regering vrijheden inperken?

“Maatregelen moeten aan een aantal criteria voldoen. Ze moeten volgens het legaliteitsbeginsel in de wet vastliggen en een duidelijk doel dienen. Ook moeten ze proportioneel zijn; de vrijheidsinbreuk mag nooit verder gaan dan het hogere doel, in dit geval dus gezondheid. En er moet altijd worden nagegaan of ook een lichtere maatregel mogelijk is. Dat zijn de dingen waar rechters naar kijken als ze toetsen op het toepassen van de mensenrechten. De regering heeft de plicht om na te gaan of besluiten aan de criteria voldoen.”

Jullie hebben aangedrongen op de noodzaak van het snel invoeren van een speciaal voor dit doel gemaakte tijdelijke wet. Waarom?

“Alle vaak erg vergaande maatregelen waren tot dan toe gebaseerd op noodverordeningen. Die steunen op de wet Publieke Gezondheid en de Gemeentewet, maar kunnen moeilijk democratisch of door de rechter worden gecontroleerd. Zonder specifieke wet is een goede controle onmogelijk.”

Wat moeten we kunnen controleren?

“Welke afweging de regering heeft gemaakt, of de inbreuken gerechtvaardigd zijn en of er geen alternatief mogelijk was geweest. Er zijn gekke situaties ontstaan. We hebben bijvoorbeeld nog niet zo lang het verbod op gezichtsbedekkende kleding in het openbaar vervoer. Je kunt een boete krijgen als je gezicht bedekt is. Maar sinds 1 juni is een mondkapje in het openbaar vervoer verplicht. Wat als je daarnaast nog een hoofddoekje draagt? Krijg je dan een boete? Waarschijnlijk niet, omdat het verbieden van hoofddoekjes een inbreuk op de godsdienstvrijheid is.”

Zonder specifieke wet is een goede controle onmogelijk

Jullie zagen duidelijke risico’s in het aanvankelijke voorstel voor de coronaspoedwet…

“Ja. Een daarvan was om bepaalde categorieën iets wel toe te staan en andere categorieën niet. Zoals jongeren die wel mogen sporten en ouderen niet. Daar kleeft het gevaar van leeftijdsdiscriminatie aan. Dat kun je wellicht rechtvaardigen maar dat vereist dan een bijzondere en zwaarwegende motivatie. Een ander risico was dat een boete voor het overtreden van een coronamaatregel kon leiden tot een strafblad. Dat vinden wij niet voldoen aan de eis van proportionaliteit. Wat van ons ook duidelijker mocht worden in het voorstel, is dat maatregelen gebaseerd zijn op wetenschappelijke inzichten. Bij de 1,5-meterregel stond vermeld dat de afstand ook nog kan worden verkort. Dan wek je de indruk dat het geen wetenschappelijke grond heeft.”

Is die 1,5 meter wel een mensenrechtenprobleem?

“Op zichzelf niet. Het is te vergelijken met afstand in het verkeer vanwege de verkeersveiligheid. Dat kwam in de mensenrechtensfeer vanwege allerlei uitzonderingen die zijn gemaakt. In de zorg of in één huishouden hoefde je bijvoorbeeld niet 1,5 meter afstand te bewaren. Dan beknot je de bewegingsvrijheid van de een wel en die van de ander niet. Je komt dan met veel vragen te zitten: is een studentenhuis een huishouden? Mag je bij een studentenfeestje binnenvallen? De lijst vragen die een duidelijke uitleg verlangen, is eindeloos. En je wilt die uitleg om ook de volgende keer wellicht betere afwegingen te kunnen maken en vrijheden mogelijk minder in te perken.”

Je mag vrijheden beperken, maar dat roept wel om een onderbouwing

Er zitten belangrijke vragen tussen…

“Zeker. Zoals de vraag waarom kerkdiensten aanvankelijk nog wel waren toegestaan. De redenatie was dat je met een noodverordening niet mag ingaan tegen de grondwet, waarin de vrijheid van godsdienst staat. Maar het recht van demonstratie werd tegelijk wel ingeperkt, terwijl ook dat een grondrecht is. Je mag deze vrijheden beperken, maar dat roept wel om een onderbouwing.”

Het College heeft ook gewaarschuwd voor het gebruik van een corona-app. Waaraan moet die volgens jullie voldoen?

“Wij hameren op de vrijwilligheid van het gebruik. En op het feit dat zo’n app niemand mag uitsluiten. We vinden dat je gebruik niet verplicht moet stellen, bijvoorbeeld als voorwaarde om aan het openbaar vervoer te mogen deelnemen. Verder vinden we dat de drempel voor gebruik van de app laag moet zijn. Zodat laaggeletterden en ouderen er ook mee uit de voeten kunnen.”

Verwacht u dat de mensenrechten meer op de kaart komen als gevolg van de coronacrisis?

“Ik hoop het. We merken nu hoe hard we ze nodig hebben."

De mensenrechten kunnen wel wat promotie gebruiken?

“In Nederland zeker. Het bewustzijn rond mensenrechten ligt hier op een beschamend laag niveau. Nederlandse jongeren zijn in Europa zo’n beetje het slechtst op de hoogte van de inhoud van mensenrechten. Ze kennen de vrijheid van meningsuiting nog net, maar nog meer noemen lukt bijna niet. Er is op dat punt nog een wereld te winnen.”

Publicatiedatum: 24 juli 2020