Nadruk op techno-oplossingen in coronacrisis leidt af van veel breder probleem

Je onderzoekt ‘data justice’ met een subsidie van de Europese onderzoeksraad ERC. Waarom is dit zo’n belangrijk onderwerp?

In de laatste decennia is het heel duidelijk geworden dat de regels die we hebben met betrekking tot technologie en de manier waarop data gebruikt worden in de maatschappij tekort schieten als het gaat om het algemeen belang. Als we willen dat technologie in overeenstemming is met de beginselen van rechtvaardigheid, dan moeten we breder denken. Data justice gaat over hoe breed, en met welke belangen we daarin rekening moeten houden.

Wat vind je van de manier waarop de Nederlandse overheid technologie heeft gebruikt in de coronacrisis?

Degenen onder ons die data justice bestuderen hadden over het algemeen de indruk dat het een ‘technosolutionistische’ benadering was, waarbij vooral een technologische oplossing wordt gezocht voor een probleem. Veel overheden, vooral in Europa, haakten er trouwens bij aan, want een probleem met technologie oplossen is veel makkelijker dan het aanpakken met beperkende sociale maatregelen.

Het leidde tot een grote discussie over privacy, individuele rechten en allerlei dingen die helemaal niets met het virus te maken hadden. Ik betwijfel eigenlijk of de techniek wel zo relevant was voor het probleem, dat namelijk heel breed en diepgaand is. Er zijn mensen die niet mee kunnen komen en daar heeft de techniek geen oplossing voor.

Wat hadden de overheden dan moeten doen?

Wat we zagen, vooral in landen in Zuidoost-Azië die het goed deden in de crisis, is dat het aller-allereerste wat we nodig hadden goede testen waren. Het tweede was: contactonderzoek door mensen, want mensen reageren veel beter op een verzoek om in quarantaine te gaan als het van een mens komt. Het derde was: steun voor mensen die in quarantaine gaan. Dit zijn heel brede sociaal-technische kwesties die op geen enkele manier werden geregeld met bijvoorbeeld de Nederlandse CoronaMelder tracing app.

Maar de Nederlandse overheid heeft toch testen, contactonderzoek en quarantainemaatregelen ingevoerd – wat ging er dan mis?

De overheid heeft niet duidelijk genoeg uitgelegd waarom mensen afstand moesten houden, bijvoorbeeld omdat het virus binnen door de lucht kon worden overgedragen, en dat kinderen het virus konden overdragen. De overheid communiceerde ook niet helder genoeg dat handen wassen alleen onvoldoende is, maar dat testen en contactonderzoek van essentieel belang zijn. Wat werd er eigenlijk van je verwacht als je tien meldingen van je CoronaMelder kreeg op een dag? Wat moest je doen als je baas eiste dat je naar het werk kwam? Die techniek is prachtig, maar het was niet ingebed in een geheel van maatregelen en beleid dat zou zorgen voor het beoogde effect.

Maar het is toch erg lastig om dat goed aan te pakken in een crisis.

Natuurlijk! Maar er zijn voorbeelden van vooral die landen in Zuidoost-Azië die het veel beter deden en die nadrukkelijk niet op aan anonieme app vertrouwden. We zagen dat apps in combinatie met beleid veel effectiever waren in landen waar de data op centraal niveau verzameld werden, waar de app werd gecombineerd met een menselijke controle en waar de bevolking vertrouwen had in het beleid van de overheid. Mensen in Europa zagen deze benadering als een of andere manifestatie van Aziatische waarden, terwijl je gewoon kon zien dat met dit beleid het coronavirus effectief bestreden werd.

Hoe kwam het, denk je, dat die Zuidoost-Aziatische landen het zo goed deden?

Deze landen hadden al verschillende epidemieën meegemaakt, zoals SARS en MERS. Zij waren zich de laatste 20-30 jaar al aan het voorbereiden op deze pandemie, met hulp van allerlei geldverstrekkers van over de hele wereld. Er is in deze landen veel vertrouwen in zowel de techniek als in de overheden. Bovendien werd de epidemie niet gepolitiseerd. In Hongkong bijvoorbeeld was de bestrijding van het virus bijzonder effectief, met als gevolg een relatief laag aantal van 200 doden tot nu toe, en dat terwijl het een mondiaal vervoersknooppunt is.

Is het Europese digitale reiscertificaat nog een voorbeeld van falend beleid?

Ik heb hierover net een artikel gepubliceerd samen met andere onderzoekers. We richtten ons op de vraag in hoeverre een immunisatiebewijs of vaccinatie de aandacht afleidt van het bredere probleem van het vaccineren van zoveel mogelijk mensen en omstandigheden scheppen om veilig te kunnen reizen. Berichten uit Brussel benadrukken de voordelen van een QR code op je smartphone als vaccinatiebewijs en beweren dat het daarmee voor iedereen veilig is om te reizen. Maar het is natuurlijk precies andersom. Hoe veiliger de omstandigheden worden, hoe minder maatregelen er nodig zijn. Je hebt niets aan een QR code zolang de besmettingen toenemen.

Ik maak me zorgen dat de politieke retoriek over vaccinatiebewijzen ons vermogen om flexibel te blijven in de weg staat, want die flexibiliteit is essentieel. Israël is hier een goed voorbeeld. Ze waren de eersten die iedereen volledig gevaccineerd hadden en de eersten met een Groene Pas die onderdeel is van breder beleid. En ze waren ook de eersten om de Groene Pas weer te laten vallen toen het niet meer nodig leek. Ik hoop maar dat Brussel duidelijk kan maken dat de omstandigheden nog steeds kunnen veranderen. We moeten continu een balans vinden tussen concessies aan de individuele vrijheden van mensen en onze mogelijkheden om het virus te bestrijden.

“We moeten naar de rest van de wereld kijken en de vaccins verdelen. Ik denk dat dit de doorslaggevende factor zal zijn”

Daarnaast moeten we naar de rest van de wereld kijken en ons richten op het verdelen van de vaccins. Het is heel belangrijk dat we hier inclusief te werk gaan, niet omdat het een luxe is maar omdat het de doelmatigste strategie is. Dit is hoe we uit de pandemie kunnen komen. Ik denk dat dit de doorslaggevende factor zal zijn.

Maar we moeten de economie toch ook weer op gang helpen? Veel mensen hebben te lijden van de maatregelen?

Nou en of! En de beste manier om dat te doen is om het virus terug te dringen. In ons artikel pleiten we ervoor om wat we het ‘immuniteitstheater’ noemen los te laten en ons te concentreren op hoe we de economie op de lange termijn weer op de rails krijgen. Als we bereid zijn compromissen te sluiten, krijgen we dat prima voor elkaar, zowel economisch als wat betreft de bescherming van de kwetsbaren in onze samenleving. Er wordt alleen niet genoeg gesproken over wat die compromissen zijn.

Dus we hebben betere communicatie en meer debat nodig?

Ik denk het wel, ja. Het is wel duidelijk, in Nederland tenminste, dat we grote groepen van de bevolking buiten beschouwing gelaten hebben in beslissingen over wat er gebeuren moet en hoe we de juiste compromissen kiezen. Er zijn mensen aan de ene kant van het spectrum die alles via de wetenschap willen oplossen en zich niet bezighouden met de sociale gevolgen. In het midden zijn er mensen die wantrouwig zijn, bijvoorbeeld over de vaccins of de maatregelen en hoe effectief die zijn. Helemaal aan het andere eind heb je de complotdenkers die zich aansluiten bij allerlei extremistische politieke stromingen. In de EU hebben we niet zo’n goed idee hoe je samenwerkt met die hele waaier aan gezichtspunten. Dit heeft geleid tot het politiseren van de volksgezondheid, wat voortdurend voor problemen zorgt bij onze pogingen om het virus te bestrijden.

Je schetst een complex beeld. Ben je pessimistisch over de toekomst?

Nee hoor, helemaal niet. In Europa realiseren we ons nu dat we een brede aanpak moeten kiezen. Dit is niet alleen maar een gezondheidsprobleem maar ook een economisch probleem, een politiek probleem, een maatschappelijk probleem. In Zuidoost-Azië hadden ze dit begin deze eeuw al door, toen ze werden geconfronteerd met SARS. Stichtingen, onderzoeksgroepen en allerlei internationale organisaties hebben zich de afgelopen decennia al veel moeite getroost om hiervoor oplossingen te vinden. Als we deze kennis en ervaring ter harte nemen, kunnen we de problemen heel goed te lijf gaan en hopelijk in een kortere tijd te boven komen.

We moeten vooral in de samenleving capaciteit opbouwen om reacties te coördineren en we moeten weerstand bieden aan de uitholling van internationale instellingen als de Verenigde Naties en de WHO van de afgelopen decennia. We moeten betere verbindingen koesteren tussen mensen en deze instellingen en overheden, en vertrouwen opbouwen. We moeten degenen wiens stem niet gehoord worden vertegenwoordigen en dat niet overlaten aan extremistische politieke partijen. Gezamenlijk kunnen wij dat echt beter.

• Profielpagina Dr. Linnet Taylor