Verwaarloosde waarden

Voor de voorstanders van Europese samenwerking zijn het geen fijne jaren geweest. De eurocrisis in 2009 zette de solidariteit tussen noordelijke en zuidelijke landen zwaar onder druk. Daarna ontstonden spanningen tussen westelijke en oostelijke lidstaten van de Europese Unie rond allerlei ‘westerse’ vrijheden. Tel daar nog eens de Brexit bij op en er leek maar één conclusie mogelijk: Europa is meer los zand dan ooit.

Deze Europese onenigheid stopte plots nadat Rusland een brute oorlog in Oekraïne ontketende. Europese landen sloten de rijen om de gezamenlijke vijand weerstand te bieden. Oost, west, noord en zuid deelden hun afschuw over de agressie van de Russische president Vladimir Poetin. “Europa was een onsamenhangend geheel, maar begint te opereren als de wereldmacht,” constateerde Europakenner en auteur Geert Mak in het opinieprogramma M. Hij stelde bovendien vast dat Oekraïne in een paar dagen een westerse natie is geworden. EU-commissievoorzitter Ursula Von der Leyen omarmde het door Rusland aangevallen land. “Jullie zijn een van ons. Jullie verdedigen ook onze waarden.”

European Values study

De eensgezindheid in zowel Europa als de Oekraïne zal Poetin rauw op het dak zijn gevallen. Onder meer via social media zaait de Russische president al jaren verdeeldheid in Europa, bijvoorbeeld door anti-Europese en extreem-rechtse sentimenten te voeden. Poetin weet goed wat het westen en het oosten van Europa verdeelt. Daarom steekt hij bijvoorbeeld zijn afkeer van ‘gendervrijheden’ niet onder stoelen of banken.

Dat het oosten en westen hierover van mening verschillen is geen geheim. Dit bevestigt ook de meest recente European Values Study (EVS). De directeur van dit onderzoeksprogramma, socioloog Tim Reeskens van Tilburg University, wijst op de verschillen tussen westelijke en oostelijke Europese landen in de zogeheten ‘zelfexpressiewaarden’. Met name opvattingen over homoseksualiteit lopen sterk uiteen, zo blijkt uit de data die het grote waardenonderzoek in diverse Europese landen heeft verzameld. Op een schaal van één tot tien bedraagt de tolerantie ten aanzien van homoseksualiteit in Nederland bijvoorbeeld 8.6. In Oost-Europese landen zoals Rusland (2,5), Oekraïne (2.6) en Polen (4.0) liggen deze cijfers een stuk lager. Dergelijke verschillen gebruikt Poetin om zijn inval te onderbouwen.

De Russische leider claimt dat Oekraïne meer lijkt op Rusland dan op landen in West-Europa.

Hoewel Poetin er alles aan doet om ons te laten geloven hoe fundamenteel zulke verschillen zijn, kun je je afvragen of dit voldoende is voor een fundamentele verdeeldheid tussen oost en west. Want Oost-Europese landen voelen, zo blijkt ook uit de EVS, een duidelijk verwantschap met Europa. Oekraïne bleek ook al voor de oorlog een relatief groot vertrouwen in de Europese Unie te hebben (2,4 op een schaal van 1-4), en een relatief groot gevoel van verbondenheid met Europa. Als gevolg van de agressie van Poetin zal dit alleen maar gestegen zijn.

Zelfs over het belang van democratie zijn er in Europa geen enorme verschillen te zien in de EVS. Op de vraag of het belangrijk is om in een democratie te leven, gaven de Oekraïners een 8,25 (in 2020 op een schaal van 1-10). Zelfs de Russen zien het belang hiervan. Zij gaven in 2017 een 7,3.

Democratische erosie

Wat Europa kwetsbaar maakt, is niet zozeer dat we niet weten wat belangrijke waarden zijn. We weten best goed wat ons bindt. Volgens Reeskens wil de Europese Unie naast een economische gemeenschap ook een waardengemeenschap zijn. “Daarbij moet je denken aan aloude waarden zoals democratie, (rechts-)gelijkheid en solidariteit.”

Het probleem is meer dat we onze waarden onvoldoende waarmaken, althans volgens een groeiend deel van de bevolking. De democratie staat in westerse landen onder druk en de ongelijkheid neemt toe. Een alarmerend signaal is de bestorming van het Capitool geweest, stelt Paul Sinning, executive director van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS) en alumnus van Tilburg University. “De Amerikaanse democratie is langs de rand van de afgrond gegaan. Het had niet veel gescheeld of Donald Trump had zijn zin gekregen. Dat is niet gebeurd dankzij enkele individuen die hun rug recht hielden.”

Sinning maakt zich zorgen over de ‘erosie’ van de oudste democratie ter wereld. Net zo bezorgd is hij over het tanende vertrouwen in instituten zoals politiek, journalistiek en onafhankelijke rechtspraak in Europa. Het sentiment keert zich steeds meer tegen deze instituties. “Dat kan nog eens versterkt worden door een economische recessie, bijvoorbeeld als gevolg van de toenemende inflatie. Het risico bestaat dat de middenklasse afhaakt en dat zo de binding in de samenleving verdwijnt.” In de VS is dat volgens Sinning al bijna gebeurd. “Daar zie je al jaren een te grote economische ongelijkheid. In 2015 vertaalde zich dat zelfs in een afnemende levensverwachting van mensen.”

Waarden en economie zijn niet los te koppelen

Paul Sinning -  Executive director van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS) en alumnus van Tilburg University

Voor een duurzame democratie en rechtsorde is een eerlijke distributie van welvaart cruciaal, stelt Sinning. “Waarden en economie zijn niet los te koppelen.” Als de economische ongelijkheid te groot wordt, kan dit ertoe leiden dat mensen de zelfdestructieknop indrukken: als ik het niet krijg, dan een ander ook niet. In zekere zin is dat bij de Brexit gebeurd. Sinning denkt dat het tanende vertrouwen in de politiek zelfs in ons op gelijke verhoudingen gebouwde land een probleem kan worden. “Ik denk dat we in Nederland net zo goed moeten kijken naar de distributie van welvaart. Ook in ons land zie je het vertrouwen in de politiek afnemen. Je ziet een enorme versnippering van partijen en grote regionale verschillen. Dat knaagt aan het dragende midden dat moet zorgen voor stabiliteit en continuïteit. Als dat te veel afbrokkelt, heb je een probleem.”

Foto: demonstratie in Letland. Tekst gaat door onder de foto

Decadentieval

Het is te gemakkelijk om Poetin de schuld van alle ellende te geven. De huidige situatie dwingt ook tot introspectie over hoe wij omgaan met onze Europese waarden. We moeten ons afvragen of we daarin wel voldoende hebben geïnvesteerd. We hebben op zijn minst een dubbele moraal. We prediken democratie, gelijkheid en andere mensenrechten, maar ‘kopen in’ bij regimes die het daar niet zo nauw mee nemen: goedkoop gas uit Rusland en goedkope goederen uit China. We willen best deugen, zolang ons dat niets kost.

Jonathan Holslag, een collega van Sinning bij HCSS, wijst in zijn boek Van muur, tot muur. De wereldpolitiek sinds 1989 op deze dubbele moraal. Volgens de professor Internationale Economie aan de Vrije Universiteit Brussel kijken we veel te veel naar kortetermijngewin en materiële welvaart. Hij heeft het zelfs over een ‘decadentieval’. “In plaats van de welvaart in het eigen land te houden door het opzetten van een steeds geavanceerdere en duurzamere industrie hebben grote westerse markten onverantwoorde bedragen uitgegeven aan geïmporteerde grondstoffen en consumentenartikelen. (…) Consumentisme en speculatie namen een hoge vlucht, ten koste van burgerzin en ondernemingslust.”

Als wij willen dat Europa zo’n mooie plek blijft als nu, dan moet onze markt weer meer onze waarden weerspiegelen

Jonathan Holslag - Collega van Sinning bij HCSS

In de ogen van Holslag focussen we te veel op consumptie op korte termijn en investeren onvoldoende in dingen die niet direct iets opleveren, zoals onze waarden en veiligheid. Dat moet veranderen, vindt hij. “Als wij willen dat Europa zo’n mooie plek blijft als nu, dan moet onze markt weer meer onze waarden weerspiegelen”, waarschuwt de Belgische hoogleraar in De Volkskrant. “De manier waarop je geld verdient, moet bijdragen aan een betere, sterkere en menswaardigere samenleving. Dat hebben we de voorbije dertig jaar heel erg nagelaten.” We zullen meer dan nu de voordelen moeten laten zien van een samenleving die niet is gebaseerd op angst, volgzaamheid en controle maar op onderling vertrouwen, vernuft en delen.

Autoritaire reflex

Met zijn oorlog in Oekraïne heeft Poetin ons ongewild een lesje in solidariteit gegeven. We bleken bereid om zonder morren vluchtelingen op te vangen. Wat daarbij volgens de Tilburgse socioloog Inge Sieben, ook betrokken bij de EVS, helpt is dat Oekraïense oorlogsvluchtelingen hoog scoren op de meeste criteria voor solidariteit. “Zo zijn we solidairder met mensen die iets ergs overkomt waar ze niets aan kunnen doen. Ook zie je meer solidariteit met mensen met een dankbare houding.

Andere criteria zijn behoefte aan hulp en de mate waarin we ons kunnen identificeren met de ander. Ook daar voldoen Oekraïense oorlogsvluchtelingen aan.” Sieben hoopt dat de oorlog onze ogen opent voor het belang van onderlinge solidariteit. “Wat nu gebeurt, laat ons inzien hoe belangrijk bepaalde waarden zijn. Laten we dat vasthouden.” Dat we daar ook naar handelen is volgens haar niet vanzelfsprekend. “De oorlog laat zien hoe belangrijk democratie is, maar de opkomst tijdens de gemeenteraadsverkiezingen was lager dan ooit.”

Siebens collega Reeskens denkt dat we op een beslissend moment in de geschiedenis staan: “Het is belangrijk wat we nu gaan doen in Europa. Onzekerheid, bijvoorbeeld door oorlog en pandemie, kan leiden tot een conservatieve, materialistische en autoritaire reflex. Het risico bestaat dat mensen kiezen voor een doortastende leider in plaats van het parlement.”  Het zou zonde zijn als jongeren democratie de rug toekeren. “Waarden worden gevormd op jonge leeftijd en blijven relatief stabiel door de jaren heen. Wat we nu doen, kan een hele generatie vormen.”

Publicatiedatum: 16 mei 2022