Bij het overlijden van paus emeritus Benedictus XVI - Bijdrage door Arnold Smeets

Wie de berichtgeving gevolg heeft en zelfs maar één of enkele van de berichten over leven en werken gelezen, gezien of gehoord heeft, weet – voor zover de kennis er al niet was – over de levensloop van Jozef Ratzinger/Benedictus XVI, zijn de carrière, zijn publicaties, de jaren van zijn pontificaat en de jaren daarna gewijd aan gebed in het klooster Mater Ecclesiae in de tuinen van het Vaticaan.

Theologie van Waarheid en Liefde

Terecht gaat het in reportages, beschouwingen, commentaren en opiniestukken over de betekenis van Jozef Ratzinger als theoloog. Vanwege zijn deskundigheid werd hij betrokken bij het Tweede Vaticaans Concilie (1962-65). Hij was toen net een paar jaar hoogleraar Fundamentele theologie. Gedurende heel zijn carrière, ook als (aarts)bisschop, kardinaal en paus, publiceerde hij geleerde en doorwrochte werken. Begin jaren zestig als progressief met de tijdgeest mee, later eerder als criticus en tegen de tijdgeest in ­– al duidde hij het anders.

Hij was en is nog altijd een veel gelezen auteur. Dat geldt met name voor zijn Jezus-trilogie en zijn overdenkingen over de kerkvaders. Vanwege de theologische diepgang en de omvang van zijn oeuvre (er is een Verzameld werk voorzien in 15 kloeke banden plus een biografie en register) wordt al gezegd dat Benedictus XVI de eretitel ‘kerkleraar’ verdient.

In zijn theologie ging het Benedictus om het goede en juiste verstaan van de leer van de Kerk en aldus om het goede en juiste verstaan van het mysterie van de Menswording, het ultieme sacrament van Gods liefde voor de mensheid.

Als pleitbezorger van de Waarheid (het levert hem de weinig lovende bijnamen op als Panzerpapst en eerder al de rottweiler van God) keert hij zich tegen het moderne secularisme. In een preek voor het begin van het conclaaf waar hij tot paus gekozen zal worden, verweet dan nog kardinaal Ratzinger de huidige tijdgeest een ‘dictatuur van het relativisme’ met als enige maatstaf het eigen ego en verlangen.

In zijn theologie is de in het geloofsmysterie geopenbaarde band tussen de Waarheid en de Liefde de centrale gedachte. Lang voordat hij paus wordt schrijft hij al dat liefde en waarheid onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. ‘Alleen als waarheid en liefde met elkaar overeenstemmen kan een mens zich verheugen, allereerst de waarheid maakt de mens vrij’ schrijft hij dan.

Het is zeker geen toeval dat de Vaticaanse krant L’Osservatore Romano direct na het overlijden van Benedictus XVI ‘God is liefde’ de sleutel van zijn pontificaat noemt (‘God is liefde’ of Deus caritas is de titel van zijn eerste encycliek uit 2005).

Spanningsvelden in leven en werken

Een van de opvallende titels in de berichten van direct na het bekend worden van het overlijden is van John L. Allen jr., een gelouterd en bekend Vaticaan-watcher. Hij typeert het overlijden als het heengaan van een ‘Pope of Ironies’ (Crux, 31-12-2022). De ironieën verwijzen dan naar drie spanningsvelden in leven en werken van de paus emeritus.

Allen noemt als eerste de orthodoxie. In de jaren dat Joseph Ratzinger de prefect is van de Congregatie van de geloofsleer (het is opvallend hoe vaak dan als uitleg ‘de vroegere inquisitie’ wordt toegevoegd) is hij een ‘Doctor No’ tegen alles en iedereen die tegen de zuiverheid van de katholieke leer ingaat.

Als paus is hij eerder een ‘Father Yes’. In een interview uit 2006 noemt Benedictus het christendom een ‘positieve optie’ voor de grote vragen van onze tijd. Allen beschouwt hem als een pleitbezorger van wat hij een affirmatieve orthodoxie noemt, een zo positief mogelijke presentatie van de klassieke katholieke leer. De bepaling ‘klassiek’ is niet zonder betekenis in dit verband.

Van zichzelf zei Benedictus XVI ooit dat het charisma van het besturen en regeren hem niet gegeven was. Toch, en dat is de tweede ironie, zet hij twee grote bestuurlijke hervormingsprocessen op gang. Een om de Vaticaanse financiën gezond te maken en meer in lijn te brengen met wat moreel verantwoord is. Het tweede en belangrijkste bestuurlijke vernieuwingsproces betreft de maatregelen en ingezette hervormingen in relatie tot het schandaal van het seksueel misbruik van kinderen door clerici. Volgens sommigen te weinig en te laat maar onomkeerbaar, al blijkt het verre van eenvoudig om consequent en doeltreffend te zijn.

Als laatste noemt Allen het gegeven dat Benedictus de reputatie had arrogant te zijn maar als persoon bescheiden was en dat hij de ultieme daad van nederigheid stelde en afstand nam van zijn macht en positie; juist de zeer traditionele paus Benedictus nam de beslissing om af te treden en daarmee brak met de traditie.

Zowat alle commentatoren en duiders beschouwen het vrijwillige aftreden als een mijlpaal. Vaticaan-kenner Stijn Fens bijvoorbeeld noem het ‘een weergaloos slot’ van het pontificaat (Trouw, 31-12-2022).

En met recht. Slechts een keer eerder trad een paus af: Celestinus V in 1294. In de dertiende eeuw was de abdicatie van de paus al een schok en in 2013 evenzeer. Pausen sterven in het harnas, want een paus is de plaatsbekleder van Christus (Vicarius Christi) en, volgens de kerkhervormer Petrus Daminanus (1007-1072) in een brief aan paus Alexander II, is een paus de eerste onder de mensen, de prins der prinsen en de geestelijk vader van allen - vandaar dan ook dat heel de wereld zal rouwen bij het overlijden van een paus.

Contouren van een erfenis

De mijlpaal van het aftreden van Benedictus XVI was de aanleiding voor een bundel waarvan mijn collega Anton ten Klooster en ik de redactie voerden. Met het oog op de markering van het 10e jaar van het emeritaat van Benedictus XVI komend voorjaar, verscheen vorig jaar De erfenis van Benedictus XVI. Beschouwingen over een opmerkelijk pontificaat (Baarn: Adveniat, 2022).

De twintig bijdragen in de bundel beschouwen zowel het denken als het doen van de paus emeritus en vormen zo stukjes van de puzzel die ‘de erfenis van Benedictus XVI’ heet, aldus Ten Klooster in zijn bijdrage. Hij heeft gelijk als hij zegt dat het nodig is om ‘enige afstand tot de geschiedenis te hebben om deze écht te kunnen beoordelen’.

Het is een interessante denkoefening te overwegen in welke mate de bijdragen van die bundel anders zouden zijn als de auteurs nu, na het overlijden, gevraagd zouden worden te schrijven. Het zal om details gaan en nadere inkleuringen, maar toch, op het moment dat de erflater sterft verandert er iets wezenlijks.

Na een overlijden gaat de tijd lopen die de benodigde afstand tot de geschiedenis oplevert. De komende jaren zal duidelijk worden of Benedictus XVI vooral de opvolger van Johannes Paulus II was of toch eerder de wegbereider van Franciscus.  Ook zal helderder uitkristalliseren wat de uiteindelijke impact is van zijn eurocentrisme en traditionalisme en van zijn handelen als rechterhand van paus Johannes Paulus II en later als diens opvolger. De komende decennia zal tonen of de duiding door Benedictus XVI van het Tweede Vaticaans Concilie als ‘een hervorming in continuïteit’ inderdaad de bestendigde uitleg is en of het concilie verstaan moet worden als een herbronning op de traditie (ressourcement), zoals hij stelde, of als een bij de tijd brengen van de traditie (aggiornamento). De tijd zal leren of het een santo subito wordt of niet, of hij gezien zal worden als Benedictus de Grote, of als een groot mysticus of als de geleerde theoloog die meer kerkleraar dan kerkleider was (Tertio) of de paus die zijn tijd beïnvloedde maar niet oversteeg (‘Benedict, a pope who shaped his times but didn’t tower over them’ in NCR, 31-12-2022).

Kerkhistoricus en publicist Massimo Faggioli (Villanova University) roemt Benedictus XVI als een briljant theoloog en intellectueel en stelt dat hij noch als kardinaal noch als paus bang was inpopulair te zijn. Hij zal, aldus Faggioli, zowel een van de meest gelezen als controversiële pausen uit de geschiedenis zijn (in Commonweal, 31-12-2022).

Wellicht dat dan het aftreden nog een louterde factor van betekenis kan worden. Het (bijna) unieke aftreden relativeerde de bijna bovenmenselijke status van het pausschap. Deze ontwikkeling van het opwaarderen van ambt en waardigheid van de paus begon in de 10e eeuw (de eerder geciteerde Petrus Damianus speelde daar een rol in) en vond een hoogtepunt in de 19e eeuw toen het Eerste Vaticaans Concilie de paus onfeilbaar verklaarde (zij het binnen strikt gedefinieerde grenzen).

Toch is in deze traditie altijd geweten (zij het soms vergeten) dat pausen mensen waren: ze zijn sterfelijk en na hun dood niet langer paus maar mens (vandaar dat een paus opgebaard werd met onder de pauselijke liturgische gewaden de kleding van de status van voor de pauskeuze, bijvoorbeeld een monnikspij).

Je kan zeggen dat het terugtreden rekenschap geeft van dat inzicht van de traditie. Dat opent tevens de mogelijkheid om te leren van de traditie vóór de ontwikkeling van de paus als de Plaatsbekleder van Christus op aarde. In de tijd van de kerkvaders en de vroege middeleeuwen werd de bisschop van Rome beschouwd als plaatsbekleder van Petrus en werd hij niet zozeer gezien als vorst maar als pontifex of: bruggenbouwer (zie voor deze overwegingen ook het artikel ‘Regime Change’ in Commonweal, oorspronkelijk uit 2013 en nu opnieuw gepubliceerd).

Tekenen voor de tijd

Wat de erfenis zal worden, zowel naar inhoud, impact en betekenis – en het zal een veelzijdig geheel zijn – zal nog blijken en is niet alleen afhankelijk van welke positie een duider of commentator inneemt in het kerkpolitieke spectrum.

Deze dagen vormen een tussentijd. Vandaag staan gelovigen in lange rijen op het Sint Pietersplein om de laatste eer aan de overleden paus emeritus te betonen, net als gisteren en ongetwijfeld ook morgen. Donderdag is de dag van de begrafenis, met paus Franciscus als voorganger.

Daarna is de erfenis van Benedictus definitief overgegaan in de handen van de erfgenamen. Dat zijn niet alleen paus, kardinalen, bisschoppen en priesters en niet alleen de journalisten, commentatoren en duiders en ook niet alleen de theologen en kerkhistorici.

Dr. Arnold Smeets, is de coördinator van Luce, de instelling voor impact en post-initieel onderwijs van de Tilburg School of Catholic Theology