Wat is epistemologie?

De leer van de kennis

Wat is eigenlijk ‘kennis’? Hoe verschilt ‘weten’ van ‘geloven’? Wat is waarheid? Wat verstaan we onder rationaliteit? Wat zijn de ‘naakte feiten’ en welke rol speelt de waarneming daarbij? De term epistemologie is afkomstig uit het Grieks: de logos van de epistèmè, de leer van de kennis, oftewel - filosofische - kennisleer. Natuurlijk hebben wij, mensen, een mening over van alles en nog wat. Maar wanneer geldt een door ons geuite opvatting nu eigenlijk als een uiting van kennis? Ik heb bijvoorbeeld de overtuiging dat de aarde rond is. Wanneer ik vervolgens tegen iemand zeg ‘de aarde is rond’, wanneer is dat dan eigenlijk een uiting van kennis? We spreken voortdurend, in tal van contexten, over ‘kennis’ die we hebben, maar wat is dat eigenlijk? Dit is de hoofdvraag voor elke kenleer of epistemologie.

Waar en gerechtvaardigd

Eén van de meest plausibele antwoorden op die vraag is dat een opvatting, overtuiging, mening, kennis is wanneer die opvatting waar is. Als de aarde daadwerkelijk rond is dan is mijn geuite opvatting een geval van kennis. Hoewel zo'n antwoord erg voor de hand ligt, kleeft er toch een belangrijk bezwaar aan. Ik zou namelijk zomaar de opvatting kunnen hebben dat de aarde rond is of ik zou ooit met een munt kunnen hebben bepaald of de aarde plat is dan wel rond. In dat geval zegt onze intuïtie ons dat de opvatting ‘de aarde is rond’ geen kennis is. We zijn immers niet op een juiste manier tot deze overtuiging gekomen. Klaarblijkelijk is onze overtuiging in zo'n geval niet gerechtvaardigd. Kennis zou dus ontstaan op het moment dat onze opvattingen waar zijn en gerechtvaardigd. Mijn opvatting dat de aarde rond is is kennis wanneer de aarde daadwerkelijk rond is en wanneer ik gerechtvaardigd ben in mijn opvatting dat de aarde rond is.

Epistemologische vragen

Deze analyse is vatbaar voor kritiek: er zijn voorbeelden te verzinnen van gerechtvaardigde ware opvattingen waarbij toch geen sprake is van kennis - zogenaamde Gettier-gevallen. Niettemin brengt de analyse direct allerlei andere aandachtsgebieden binnen de epistemologie aan het licht. Immers, wat maakt een opvatting tot een gerechtvaardigde opvatting? Wanneer ik met mijn eigen ogen heb gezien dat er een vliegende schotel in mijn tuin is geland, ben ik dan gerechtvaardigd in mijn opvatting dat vliegende schotels bestaan? Wat is zintuiglijke waarneming eigenlijk? Wat nemen we eigenlijk waar? Wat is het geheugen eigenlijk, en wat is de rol van het geheugen in het tot stand brengen van kennis? Hoe komen we al redenerend op basis van de waarneming tot nieuwe kennis? Welke regels volgen we hierbij, welke regels moeten we hierbij volgen? Wat trachten we aan te geven met het idee dat gegeven bepaalde waarnemingen ieder rationeel individu tot dezelfde conclusie komt of zou moeten komen? Waarnaar verwijzen we met de term rationaliteit? Dit zijn allemaal epistemologische vragen.

Epistemologie versus (cognitieve) psychologie

Deze opsomming suggereert dat de lijn tussen epistemologie en (cognitieve) psychologie uiterst dun is. Toch is er volgens sommigen een principieel verschil tussen deze twee disciplines. De epistemologie zou uit zijn op normerende, normatieve uitspraken die aangeven wanneer een opvatting daadwerkelijk gerechtvaardigd is. De psychologie zou echter slechts een beschrijving geven van het kenproces zoals dat daadwerkelijk plaatsvindt. Vreemd genoeg is precies deze veronderstelde spanning tussen normerende epistemologie en beschrijvende psychologie een hot issue binnen de hedendaagse kenleer zelf. Dat maakt sommige recente discussies binnen de epistemologie niet altijd even overzichtelijk. Hier is werk aan de winkel - voor filosofen èn voor psychologen!