Afscheid Eric van Damme: Ministerieel beleid is te politiek en te weinig wetenschappelijk onderbouwd

door Clemens van Diek 

Exit homo economicus 

Van Damme probeerde die ingewikkelde werkelijkheid te vatten via speltheoretische modellen. Games die handelen over de economie, de knikkers, maar vooral over de kiezende mens. Het werd hem via experimenten duidelijk dat het (neo)klassieke beginsel van de homo economicus meestal niet opgaat. Er is weinig rationeels aan het gedrag van de homo sapiens. Allerlei emoties spelen een rol: solidariteit, rechtvaardigheid, macht of status. En onwetendheid. We nemen vaak beslissingen op basis van beperkte informatie. Gaat economie niet over het gedrag van deze klungelige emotioneel handelende mens? Ook achter al die macro-economische cijfers in de begroting, het nationaal inkomen, de balans van bedrijven, zitten mensen. 

Absoluut hoogtepunt: speech bij Nobelprijsuitreiking John Nash 

Imposante academische carrière 

Voortaan is het emeritus Eric van Damme na een imposante academische carrière van 44 jaar. Hij begeleidde 35 promovendi, nam zitting in tientallen promotiecommissies, schreef ruim 700 artikelen over vele economische onderwerpen, van mededinging, regulering, monopolies, veilingen, coördinatie, markttypen (stroom, post, taxi, zorg, water) tot geluk. Dat deed hij in topjournals, in Nederlandstalige tijdschriften en in studies voor ministeries en toezichthouders. Zie zijn cv. Hij vindt het ook belangrijk dat de dieperliggende wetenschappelijke boodschap aan de oppervlakte komt. Maar wel onderbouwd! Dat deed hij van 1999 tot 2005 in columns voor het AD en pleitte voor een Gedragscode voor Economen. Die was nodig om slechte duiders en aandikkers in de media in te 'damme'. Het vertrouwen in en de reputatie van de economische wetenschap had te lijden onder die prietpraat van collegae. Over beauty and the beast gesproken! 

Voordracht in Stockholm 

Het hoogtepunt in Van Damme's carrière was de voordracht die hij in 1994 mocht houden in Stockholm ter ere van John Nash, Nobelprijswinnaar Economie. De speltheoreticus, bekend geworden uit de Oscarwinnende film A Beautiful Mind, was amper hersteld van een psychische ziekte en was zelf niet in staat om de eervolle speech te houden voor het Nobelprijscomité. Eric kreeg de vraag of hij, samen met twee collegae, Nash' werk wilde toelichten.  

Eric: "De Nobelprijs is de hoogste onderscheiding in ons vak. Om daar op het podium te mogen staan, is absoluut eervol. Aan die plechtige ceremonie denk ik met genoegen terug. Verschillende Nobelprijzen gingen naar speltheorici, daarbij werd mijn werk regelmatig geciteerd en in de literatuurlijst opgenomen. Dat was ook zo in 1994." In 1998 haalde hij Nash nog naar Tilburg. Ook Nobelprijswinnaar Reinhard Selten speelde een belangrijke rol in Van Damme's loopbaan als co-promotor bij zijn proefschrift Refinements of the Nash equilibrium concept (Springer 1983). Na zijn baan aan de TU Delft werd hij in 1986 door de Duitse hoogleraar naar de universiteit van Bonn gehaald. 

Ik kan best lastig zijn voor mensen

Mislukte Cito-toets 

Dat het allemaal zo zou lopen was niet vanzelfsprekend. Pientere Eric verknalde als lagereschoolleerling zijn Cito-toets waardoor er destijds normaal gesproken geen hoge opleiding meer in zat, komend uit het Zeeuws-Vlaamse Koewacht met vader als land- en later fabrieksarbeider en moeder huisvrouw. Een katholiek nest in het overwegend protestantse Zeeland. Maar meester Lammens kende zijn pappenheimer en liet Eric toch naar de mavo gaan. Zonder vertraging stroomde hij door naar havo, atheneum (Hulst) en universiteit (wiskunde, Nijmegen). De trots van de familie én Koewacht. 

Eric: "Normen en waarden heb ik meegekregen van mijn ouders, dat waren nederige mensen. Je valt niet snel iemand in de rede. Maar ik kan best lastig zijn voor mensen, en principieel, maar ik vind mezelf geen verkeerd iemand." 

Quasi-academische onzin  

Dat niet in de rede vallen leerde Van Damme snel overboord gooien na een ervaring op zijn eerste speltheoretische conferentie in Duitsland, waar sprekers meteen werden geïnterrumpeerd om scherp te krijgen wat er bedoeld werd. Dat was hij niet gewend. Die ervaring paste hij ook toe in seminars en workshops in Tilburg. Met zijn kritische scherpte kregen ook universiteitsbestuurders te maken. Dan klom hij opgewonden in de pen. Via open brieven of, zoals in 2014, als kartrekker van de petitie ‘Put Researchers First, For a Better Tilburg University’. Het CvB werd verweten geen heldere missie en academische identiteit te hebben. Geen oog voor de wetenschap(pers). De Strategie stond vol met ‘quasi-academische onzin'. Nu: "Het was misschien niet zo verstandig om dat toen zo te doen. Het heeft ook niet veel opgeleverd." 

CentER zette Tilburg op de kaart 

CentER moest een prestigieus onderzoekscentrum worden dat de Tilburgse en vaderlandse economiebeoefening weer op de kaart zou zetten. Want Economie in Tilburg was, volgens een kritisch rapport, ten dode opgeschreven. Samen met Rick van der Ploeg, Ton Barten, Helmuth Bester, en later Harald Uhlig, Peter Bossaerts en Lans Bovenberg, kreeg Tilburg een ongekende macro- en microeconomische impuls, vooral ook door de levendige academische cultuur, met vele seminars en gasten, waaronder (potentiële) Nobelprijswinnaars als Nash, Selten, Sen, Tirole, Kahneman, Aumann, Stiglitz en Imbens. Iedereen, algemeen economen, bedrijfseconomen, werd gestimuleerd om zich mee te ontwikkelen. Essentieel was daarbij de instelling van de Graduate School, met een program in Economics en later ook Business. Beide kregen een KNAW-erkenning. Vele jonge PhD's vonden de weg naar Tilburg. Medio jaren negentig was de faculteit op basis van researchoutput opgestoomd naar de eerste plaats in Europa. Een tafelvlaggetje met #1 in Europe viel al het personeel van de faculteit ten deel.  

In naam bestaat CentER nog wel maar als instituut is het opgegaan in de faculteit. Eric: "De CentER-cultuur is behouden gebleven en versterkt. Nu is heel TiSEM goed. Dat ging ten koste van het onderwijs, dat moest dan weer gecorrigeerd worden. There are no free lunches."  

Toepasbaar onderzoek moet wel evidence-based zijn

Impact 

Het is nu impact wat de klok slaat... 

"Toepasbaar onderzoek, dienstbaar zijn naar de samenleving, prima, maar het moet wel evidence-based zijn. Met impact zit je al snel te dicht op de praktijk. De doorstroming van wetenschap naar beleid gaat moeizaam. In de cyclus 'inventariseer-analyseer-beveel aan', is die analyse, de rol van de wetenschap, vaak het kind van de rekening." 

Welk eigen onderzoek noemt u geslaagd qua impact? 

Na enig nadenken: "We hebben eigenlijk meer beleidsonderzoek gedaan dat níet is overgenomen... maar als TILEC hebben we wel invloedrijke stukken geschreven over de postmarkt. En er zijn op basis van ons onderzoek wetenschappelijk gefundeerde veilingen ingevoerd." 

Politiek gedreven ministeries 

Bij toezichthouders (NMa, ACM) zit meer kennis dan bij de ministeries, die juist het belangrijke werk doen. "Maar ministerieel beleid is te politiek gedreven en te weinig wetenschappelijk onderbouwd. Mensen rouleren ook te snel. De kennisoverdracht werkt niet goed." 

Hoe kan dat anders? 

"Selecteer mensen op inhoud en kwaliteit, hou ze langer op dezelfde plek zodat er tijd is om kennis op peil te houden. Beleid moet niet gedreven worden door het managen maar door inhoud. We leven wel in een kennissamenleving, hè! In de ziekenhuizen zitten op alle belangrijke posten gepromoveerde mensen, ook bij toezichthouders. Hoe zit dat op de ministeries? Ik schat minder." 

Er zijn pakweg 100 kernvragen, de economie-catechismus

Economieonderwijs verbeteren 

Als lid van de Commissie Teulings droeg Van Damme bij aan de modernisering van het economiecurriculum op de middelbare school. Eric: "Arnold Heertje benadrukte dat economie gaat over schaarste en geld. Maar de mens staat centraal in de economie. Dat zei Heertje ook wel, maar die boodschap werd klaarblijkelijk niet begrepen. Er zijn pakweg 100 kernvragen, de economie-catechismus. De antwoorden daarop moet je doceren. Wat is economie nou eigenlijk? Wat staat daarin centraal? Wat doen economen, en waarom?" 

Economieleraren zijn echter vrij conservatief als het om 'hun' curriculum gaat. Het is een aparte groep, niet enthousiast voor verandering. Er is veel tegenstand. Maar je moet ze wel meekrijgen, aldus Eric. 

Er staat nu meer microeconomie in de lesboeken. Dat was het dan?  

"Nee, het is nog niet klaar. Wie weet, ga ik me daar nog mee bemoeien. Maar eerst vakantie, uitrusten en meer aandacht voor mijn gezin. Want daar heeft het al die jaren wel aan ontbroken." 

Opa Eric kan zijn borst natmaken. Het eerste kleinkind kwam in 2022 en de tweede is op komst. 

Kijkt u met tevredenheid terug?  

"Mijn bijdrage in CentER was marginaal. Arie Kapteyn was de creatieve man. Ik was meer van de structuur. Als Graduate School directeur heb ik mijn bijdrage geleverd aan de seminarcultuur en de instelling van een Scientific Council met topeconomen uit mijn netwerk. Trots ben ik op mijn wetenschappelijke impact, met name op het veel geciteerde artikel dat ik samen schreef met Hans Carlsson (2). Dat mijn werk ook buiten de speltheorie is gebruikt, zoals door de Supreme Court in de VS, daar ben ik ook trots op. Het is uiterst zeldzaam dat academisch werk, dat niet uit de VS komt, invloed heeft op het hoogste juridische niveau in de VS. En Stockholm 1994 natuurlijk. Ik mag best tevreden zijn, toch wel."  Bescheidenheid siert de Zeeuw.