'De moraal in het academisch onderwijs is terug van weggeweest'

‘Met het lesmateriaal vroeger was het eigenlijk alsof je met zware bagage een hoge berg beklom. En nu lijkt het er meer op dat je met een helikopter op die top wordt neergelaten en je denkt dat je hetgeen wat je ziet ook begrijpt, maar dat is een fundamenteel andere ervaring.

Vrijheid in de academie is niet: doen waar je zin in hebt. Maar reflexief  en onafhankelijk kunnen zijn

- Alkeline van Lenning

Terugkijkend op een loopbaan van veertig jaar aan deze universiteit en mijn studietijd in Amsterdam, heb ik in bijna een halve eeuw het academisch onderwijs enorm zien veranderen. Ik studeerde in Amsterdam en las teksten in het Engels, Duits en Frans, maar alle colleges waren in het Nederlands. Lesmateriaal bestond uit papieren syllabi, slecht gedrukte fotokopieën, waarbij de o en de p vaak dicht zaten, en waarin we de regels soms op de gok met de hand moesten aanvullen omdat de tekst schuin op het papier was afgedrukt.

In mijn studententijd las ik filosofen zoals Foucault en Althusser in het Frans, ik maakte handgeschreven samenvattingen. Ik had geen idee wat Foucault bedoelde met het begrip ‘discours’. Ik bestudeerde er alles over totdat ik het begreep. Nu weten studenten hoe ze iets snel kunnen vinden, maar ze missen precies daardoor de humus, de voedingsbodem. Echt studeren is door het mulle zand lopen. Dat levert parate kennis en uiteindelijk begrip op. Want data is nog geen informatie en informatie is nog geen kennis en kennis is nog geen begrip en begrip is nog geen wijsheid.’

Neoliberalisme

‘Je kunt het studenten niet kwalijk nemen, want ze zijn producten van hun tijd. Maar zo ‘credential oriented’ als ze nu zijn, waren we vroeger niet. Onze omstandigheden waren natuurlijk heel anders. Ik deed lang over mijn studie, ik heb lang in kraakpanden gewoond, we leefden in de alternatieve scene en waren enorm actiebereid. Een deel van de mensen wilde kunstenaar zijn. Ze, schilderden of schreven gedichten en hoefden nauwelijks geld te verdienen om rond te komen. Nu maken studenten zich zorgen of ze ooit een hypotheek kunnen betalen.

Ik houd altijd de hoop op een nieuwe ideologie, maar die kan ik niet in mijn eentje verzinnen

- Alkeline van Lenning

Er is een heel andere manier van denken ontstaan. Na de val van de Muur, en de overwinning van het westen op het communisme, was er een idee van vrijheid, zonder doctrine. Dat maakte de opkomst van het neo-liberalisme mogelijk, waar studenten de ongewilde producten van zijn. Nu zijn mensen vrij, en zijn er geen richtlijnen meer hoe zij moeten leven.

Ik zie dat studenten beïnvloed zijn door die ontwikkeling en ik maak me  zorgen om hen. Soms word ik boos. Ik las over verkiezingen voor de medezeggenschapsraad, wat een lage opkomst! Waarom stemmen studenten niet? Studentbestuurders zien hun rol in die raad in elk geval ook als een carrièremove. Ik ben steeds meer gaan begrijpen dat studenten elkaar niet als metgezel zien, maar als concurrent. Zo worden ze eenzame angstige CV-bouwers, dat vind ik erg. Ik snap wel dat je op die manier gestrest wordt en klaagt over prestatiedruk.’

‘Sinds 2007 hield ik met alle nieuwe studenten admission interviews en vroeg: ‘wat is je favoriete boek?’. Eerst was dat 1984 van George Orwell, daarna werd het Harry Potter en de laatste jaren zijn het vaak zelfhulpboeken ‘how to become happy’. Ze lezen geen romans meer. Dat is zo jammer want boeken kunnen je vrienden worden en je helpen met nadenken over en zin geven aan het bestaan. Ik heb het zelf ervaren als een voorrecht om te kunnen werken aan iets dat mijn persoonlijk bestaan overstijgt. Iets waar je dienstbaar aan kunt zijn: eerst was dat vrouwenemancipatie, later Liberal Arts onderwijs.’

Mooie verhalen

‘In die afgelopen halve eeuw hebben zich grote ontwikkelingen voorgedaan: klimaatverandering, globalisering, emancipatie, individualisering en digitalisering.

In een opleiding loop je soms achter op die snelle ontwikkelingen. Chat GPT, is ons te snel af. Plagiaatchecks werken dan niet meer. We moeten anders gaan examineren. En er schuilt een liefdeloosheid in het maken van teksten op deze nieuwe manieren. Studenten uitgenodigd worden tot het schrijven van een goed verhaal waarin je je lezer meeneemt van het begin tot het einde. Dat is een hele kunst. Als je die verstaat, helpt het ook om je gedachten te ordenen. Volgend jaar start een minor “Sustainability”, daar ben ik blij mee, maar die had ik graag eerder gehad.

En we moeten studenten aanspreken op moraal. Steeds meer studenten melden mentale problemen, ze zijn zoekende, ze zeggen steeds vaker depressief te zijn. Een begrip dat aan inflatie onderhevig is, wanneer je je een poos ongelukkig voelt, wordt dat al snel depressie genoemd.’

‘Vrijheid in de academie is niet: doen waar je zin in hebt. Maar reflexief  en onafhankelijk kunnen zijn. Dat is hard werken. Ik ben ook een beetje lui. Wie is dat niet? We zijn voortdurend in gevecht met onszelf. Wel ben ik in mijn jeugd sterk gedisciplineerd. Uren stilzitten in kerk. Waardoor je al erg jong heel lang ‘tijd’ leerde ondergaan. Je kon niet toegeven aan een impuls. Ik mis langdurige concentratie wel eens bij studenten, ze zijn steeds meer geneigd om snel weg te klikken op pc of smartphone. Academisch onderwijs moet hun aandachtspanne trainen. Toewijding kunnen studenten zeker hebben, kijk maar hoe ze sporten. Ze kunnen het lichaam trainen, bij het trainen van de geest hebben ze begeleiding nodig.’

Wereld beter maken

‘Ik houd altijd de hoop op een nieuwe ideologie, maar die kan ik niet in mijn eentje verzinnen. Nu zet ik me nu in voor het klimaat. Daarin ontmoet ik bevlogen jongeren die ook allemaal begaan zijn met de toekomst van de planeet. Vanwege de individualisering voelen studenten zich vaak machteloos, maar als ze zich organiseren of aansluiten bij een beweging zijn ze minder eenzaam.

‘Ik zie om mij heen dat moraal terug is van weggeweest, zij wordt weer afgestoft. Sommigen zullen denken dat het ruikt naar kleinzielig christelijk burgerdom, anderen zijn bang voor linkse indoctrinatie. Maar het is geen van beide. Bij Liberal Arts gaat het niet alleen om kennis, maar ook over karaktervorming, het stimuleren van het ontwikkelen van een moreel kompas. Zonder moraal werkt de academie niet. AI ontwikkelen, of het recht of de economie bestuderen en toepassen zonder morele vragen stellen is gevaarlijk. Wij leren studenten niet wát ze moeten denken maar hóe ze moeten denken. We laten zien dat onafhankelijk en kritisch denken per definitie zelfkritiek inhoudt. Dat zijn dingen die waardevol zijn.’

Alkeline van Lenning promoveerde in 1992 aan de Rijksuniversiteit in Utrecht op een proefschrift over anorexia nervosa. Aan Tilburg University werkte ze als docent vrouwenstudies, later als docent en opleidingsdirecteur van sociologie. Sinds 2007 was ze als vice-dean verbonden aan het BA programma Liberal Arts and Sciences. Sinds 2016 was ze dean van het University College Tilburg.

Prof. Van Lenning neemt afscheid op 29 juni om 16.15 in de aula (met livestream).  De rede is getiteld: Academisch Onderwijs in de stroomversnelling van onze tijd en zal in het Engels worden uitgesproken. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met redacteur Tineke Bennema, tel. 013 4668998 en via persvoorlichters@tilburguniversity.edu.

(Door Tineke Bennema)