Van historische handelssteden kunnen we leren
Er gaan hele werelden schuil achter de grote Europese handelssteden tussen de 15e en 17e eeuw. Hoogleraar rechtsgeschiedenis Dave De ruysscher kent die werelden al aardig, maar ze blijven hem fascineren. “Het recht evolueert zeer traag. Sommige juridische concepten zijn erg oud, dus het belang van de traditie blijft groot. De historische achtergrond is niet alleen interessant, maar helpt ons ook het huidige recht beter snappen.”
Fotografie: Gerdien Wolthaus Paauw
CaPANES heet het nieuwe grote rechtshistorische project dat in 2023 van start gaat aan Tilburg University, ofwel ‘Causal Pattern Analysis of Economic Sovereignty’. Dave De ruysscher ontving er een Europese ERC Consolidator Grant voor van 1,9 miljoen euro, wat het belang van rechtshistorisch onderzoek voor de toekomst van Europa nog maar eens onderstreept. Hoe dat werkt? Soms in een grote golfbeweging van de Romeinse tijd tot nu.
Neem het huidige begrip ‘contract’, legt De ruysscher uit: dat komt van het Romeinse ‘contrahere’ en het bevat elementen die zijn uitgedacht door de Romeinen. De Romeinen waren heel erg gericht op relaties tussen individuen, net als wij vandaag. In de middeleeuwen, waarin de gemeenschap juist de boventoon voerde, werd het Romeinse ‘contract’ anders ingevuld, al bleven ook originele elementen bestaan. Vanaf de 16e eeuw werd individualisme opnieuw steeds sterker, wat in het contractenrecht weer meer aansluiting bij het oude Rome uitlokte. Maar in de hedendaagse globalisering zie je dat dit juist een fundamenteel probleem is geworden: de overheid kan namelijk maar beperkt tussenkomen in relaties tussen twee private partijen die iets overeenkomen, zeker als dat over grenzen heen gaat.
“Op de Amerikaanse beurzen bijvoorbeeld, de Nasdaq en de Dow Jones, is een groot deel van de investeerders niet Amerikaans. Ingrijpen op de beurs door de overheid was in de 19e eeuw nog onverkort binnenlands bestuur, toen de investeerders nagenoeg allen Amerikaan waren, maar dat is nu niet meer het geval. Of neem de stijgende rentes: alle centrale banken kijken daarvoor naar de Amerikaanse Federal Reserve, maar die heeft vooral oog voor de belangen van de Verenigde Staten zelf. Dat levert wereldwijde spanning op -- en ook juridisch is dat moeilijk op te lossen.”
Kortom: staten hebben maar beperkte invloed op de geglobaliseerde economie en dat brengt problemen met zich mee. Sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw leek uniformiteit in de wereldhandel een goed idee, maar daar zijn we nu van terug aan het komen. Verschillende landen hebben verschillende oplossingen nodig.
Europese handelssteden
Die situatie is goed te vergelijken met die van internationale handelsbetrekkingen in de 17e eeuw en de twee eeuwen daarvoor. Daarom wordt in het CaPANES project gekeken naar belangrijke Europese handelssteden met internationale netwerken in verschillende landen en daarmee ook verschillende relaties met de staat: Brugge, Southampton, Rouen, Toulouse, Lübeck en Florence. Florence was bijvoorbeeld een stadsrepubliek op zichzelf met veel macht, terwijl in Frankrijk en Engeland de staat juist zeer gecentraliseerd en machtig was. De status van Brugge zat daar ergens tussenin.
Hoe functioneerden de handelssteden in die verschillende situaties? Hoe stelden ze hun macht in handelsrelaties juridisch voor? De diverse juridische oplossingen die in die tijd voor uiteenlopende contexten werden gevonden, kunnen van belang zijn voor vandaag.
Uit de manier waarop die juridische begrippen invulling kregen in de handelsrelaties tussen steden kunnen we lering trekken voor de problemen van nu
“In de 15e eeuw zijn de moderne staten ontstaan,” vertelt De ruysscher. “Er kwam dus meer centralisering en ook regulering van de economie. Het belang van die periode voor ons is dat veel steden relatief zelfstandig opereerden, ondanks of misschien wel dankzij de centralisering. Het was echt een scharnierperiode. In de 16e eeuw werd vervolgens teruggegrepen op het Romeinse recht om de steden te versterken. Ook het Griekse begrip ‘emporion’, ofwel markt, kwam op in de steden, als begrip om de stedelijke macht te omschrijven. Uit de manier waarop die juridische begrippen invulling kregen in de handelsrelaties tussen steden kunnen we lering trekken voor de problemen van nu.”
Economische soevereiniteit
Het centrale begrip in het CaPANES project is ‘economische soevereiniteit’: in de breedste zin van het woord de macht van een staat om de economie te reguleren, bijvoorbeeld door belastingen op te leggen, handelsverdragen af te sluiten of een munt uit te vaardigen. Maar zeker in rechtswetenschappelijk onderzoek wordt vaak vergeten dat economische soevereiniteit ook afhankelijk is van internationale netwerken en handelsstromen, en dus de verhoudingen tussen staten en vertegenwoordigers daarvan.
Het openbreken van het begrip economische soevereiniteit kan de positie van hedendaagse wereldsteden versterken
Door middel van een netwerkanalyses gaan vijf promovendi en een postdoc onderzoeker samen met De ruysscher vijf jaar lang uitpluizen hoe stadsbesturen, handelaren en leden van de bereisde intellectuele elite de relatie tot hun thuisstad en elkaar beschreven. Causale patronen moeten gaan blootleggen welke invloed de verschillende omstandigheden van de steden hadden op de ontwikkeling en interpretatie van het begrip economische soevereiniteit. Hoe slaagden de machtige bankiersfirma’s in Florence er bijvoorbeeld in hegemonie te claimen? Hoe beschreven ze zichzelf in relatie tot hun thuisstad?
“Het openbreken van het begrip economische soevereiniteit kan de positie van hedendaagse wereldsteden versterken, denk aan New York, Shanghai en Rotterdam,” aldus De ruysscher. Dit historische onderzoek draagt daar bovendien op een vernieuwende manier aan bij: hierin wordt soevereiniteit niet beschouwd als een dogmatisch concept zoals in klassiek rechtswetenschappelijk onderzoek, maar benaderd vanuit de empirie. Data kunnen uit bronnen worden opgebouwd, wat in het internationale recht een relatief nieuwe benadering is. De ruysscher verwacht er veel van: “Het is de weg naar de toekomst.”
Zie ook: ERC Consolidator grant van 1,9 miljoen voor analyse juridisch concept economische soevereiniteit
Wil je dit magazine in je inbox ontvangen?
Graag ontvang ik het online Tilburg University Magazine per email. Deze verschijnt twee tot drie keer per jaar.
Publicatiedatum: 12 juli 2022