Impact Award 2023 voor ‘het kastje en de muur’ van de fiscale rechtshulp

Applaus 5 min. Corine Schouten

De Toeslagenaffaire zit ons nog vers in het geheugen, maar hoogleraar rechtsbescherming Diana van Hout had al langer zicht op een fundamenteel probleem dat daaronder schuilde. In 2018 zette ze de eerste stap om een leemte in de rechtsbescherming op te vullen: fiscale rechtshulp voor mensen die dat niet kunnen betalen. En in 2022 was de Stichting Ondersteuning Fiscale Rechtshulp, SOFiR, een feit. Van Hout won er de Impact Award 2023 van Tilburg University mee. Een interview.

Wat doet SOFiR precies?

“We zijn een achtervang voor NGO’s die fiscale hulp bieden aan mensen die dat zelf niet kunnen betalen, zoals de ouderenbond (KBO), Sociale Raadslieden, Samen voor Eindhoven, en natuurlijk de Belastingwinkels. Als zij er niet uit komen, melden ze zich bij ons. Als tweedelijns hulporganisatie bieden wij advies en belangenbehartiging; fundamentele problemen kunnen we signaleren en onder de aandacht brengen. Onze aangesloten organisaties beschikken over groot netwerk van fiscalisten: de Nederlandse Vereniging voor Advocaten-Belastingkundigen (NVAB), het Register Belastingadviseurs (RB) en de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs (NOB). We werken altijd vanuit de vraag en pro bono, naast ons gewone werk.”

Om wat voor hulpvragen gaat het?

“De vragen zijn heel divers. Fundamentele financiële vragen waar een grote groep mensen tegenaan loopt tot individuele fiscale problemen zoals een dakloze die zijn leven niet kan oppakken omdat hij nog talloze belastingaanslagen heeft openstaan omdat hij bij de gemeente geen postadres heeft achtergelaten toen hij dakloos werd. De meeste vragen kunnen we vanuit onze specialistische kennis goed oplossen: wij zijn het kastje èn de muur. Daarnaast ondersteunen we de bestaande rechtshulp: zo hebben we onder meer bij de Landelijke Aangiftedag gezorgd dat kantoren van de Belastingdienst open zijn om de vrijwilligers van de Belastingwinkels bij te staan. De Belastingdienst wilde trouwens heel graag helpen.

Er zijn wel veel initiatieven om mensen met financiële problemen te helpen, maar die zijn versnipperd. En veel hulp is onderbemand als het gaat om fiscale kennis.

Hoe kwam je op het idee van SOFiR?

“Een paar jaar geleden was ik in VS om onderzoek te doen naar mediation (juridische bemiddeling, red.). Daar ontdekte ik dat ze heel laagdrempelige rechtshulp hebben voor belastingzaken, de Taxpayer Advocate Service, voor wel 300 miljoen inwoners. Dat vond ik heel bijzonder. Vervolgens ben ik gaan uitzoeken hoe dat in Nederland zit. Wij hebben een Wet op de rechtsbijstand, maar bijna alle fiscale vragen zijn daarvan uitgezonderd. Ondernemers hebben er bijvoorbeeld geen recht op, maar ook de meeste particulieren omdat ervan uitgegaan wordt dat iedereen belastingzaken wel begrijpt. Er zijn wel veel initiatieven om mensen met financiële problemen te helpen, maar die zijn versnipperd. En veel hulp is onderbemand als het gaat om fiscale kennis. Ik zag dus een leemte in de rechtsbescherming. Toen ik daarover publiceerde werd ik meteen benaderd door de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs en zijn we gaan nadenken over oplossingen. Het probleem bleek breed te leven onder fiscalisten.”

Mr. Niels Boef
voorzitter NOB, bestuurslid en mede-oprichter van SOFiR

"SOFiR is voor de aangesloten organisaties een mogelijkheid om wat voor de maatschappij terug te doen. De NOB, met zo’n 6.000 leden, is een van hen. Samen met de andere aangesloten organisaties zijn zo’n 15.000 adviseurs aangesloten die normaal gesproken de bedrijven en vermogende particulieren bedienen. SOFiR richt zich nu op haar spreekbuisfunctie en op ondersteuning van de rechtshulpsverlenende instanties, maar uiteindelijk willen we ook matchmaking voor probleemdossiers mogelijk maken: mensen helpen die zijn vastgelopen en nergens meer terecht kunnen. Voor onze leden zou dat goede een maatschappelijke stage betekenen, of extra ervaring in procesvoering.
Natuurlijk hebben fiscalisten in de praktijk ook baat bij het wetenschappelijk onderzoek dat Diana en haar collega’s uitvoeren, bijvoorbeeld op het gebied van rechtsbescherming van burgers. Maar de lijntjes tussen de academie en de fiscale wereld zijn altijd kort geweest. Dat moet ook, want de fiscaliteit verandert voortdurend door nieuwe wetgeving.
De gemiddelde burger kan alle regelgeving niet overzien en heeft ook niet altijd het ‘doenvermogen’ om die na te leven. SOFiR is een van de weinige instanties die beoogt om fiscale knelpunten voor minder vermogenden te signaleren in Den Haag zoals met de staatssecretaris, beleidsmedewerkers of leden van de Tweede Kamer. Zo hopen we een bijdrage te leveren aan een betere rechtspositie van on- en minvermogenden."

Waar komt deze drive bij jou vandaan?

“De groep kwetsbare mensen die verstrikt raakt in financiële problemen gaat me aan het hart. Met mijn achtergrond kan ik ze helpen en ik vind dat je dat dan ook moet doen. Bovendien geeft het heel veel energie. In de hedendaagse wereld van ‘goed voor jezelf zorgen' wordt wel eens vergeten hoe leuk het is om iets voor een ander te doen. Bij de Landelijke Aangiftedag heb ik ook als vrijwilliger meegeholpen. Doordat we bij de Belastingdienst een persoonlijke contactpersoon hadden kon ik bijvoorbeeld ter plekke een betalingsregeling voor een echtpaar afspreken, gewoon met de telefoon op de speaker en in gesprek gaan met elkaar. Hoe mooi is dat! Ik had echt een topdag. Natuurlijk zit het ook wel eens tegen, dan lijkt het of ik door de modder zwoeg en geen stap verder kom. Je komt echte catch-22 situaties tegen, want wetten zitten elkaar in de weg. Maar als het makkelijk zou zijn, was het ook niet zo leuk om successen te boeken.”

De problemen die je in de praktijk tegenkomt kun je als wetenschapper nooit vanachter je bureau bedenken

Heb je er als wetenschapper ook baat bij?

“Omdat veel vragen aan SOFiR bij mij als voorzitter binnenkomen, zie ik wat er speelt en kan ik problemen aan het licht brengen, of er onderzoek naar starten. Dat helpt het onderzoek naar rechtsbescherming verder. Ik vind het een hele mooie wisselwerking. Nu werk ik bijvoorbeeld met verschillende wetenschappers aan een publicatie waarin verschillende specialismen samen komen rond de opeenstapeling van wetgeving – dat is een fundamenteel probleem. En binnenkort komt er een internationale publicatie aan over kwetsbare groepen.

Voor de belastingwetenschappen is samenwerken met allerlei verschillende partijen zoals maatschappelijke organisaties, belastingadviseurs, de Belastingdienst en de rechterlijke macht van groot belang. Rechtswetenschap kan nooit alleen maar theorie zijn. Veel fiscalisten zetten zich binnen en buiten de wetenschap in om een goed belastingstelsel te creëren. Door SOFiR hebben we nu ook veel beter zicht op de fiscale problemen die zich in het midden en de onderkant van de maatschappij bevinden. De problemen die je in de praktijk tegenkomt kun je immers als wetenschapper nooit vanachter je bureau bedenken. SOFiR zorgt dus voor een schatkist aan unieke data.

Wat voor onderzoek is er nodig?

“Bij SOFiR krijgen we nu eveneens zicht op problemen die nooit de rechtbank halen, en al helemaal niet de jurisprudentie van de Hoge Raad. De problemen die de rechtbank wel halen zijn vaak van de grote bedrijven of de mensen met veel geld, maar dat is het topje van de ijsberg. Het hulpverlenersnetwerk van SOFiR zit juist in de haarvaten van de samenleving. Zo kunnen we er problemen uitfilteren voor de wetenschap zodat we een completer beeld krijgen.