Krijn Pansters: ‘Theologie en ethiek noodzakelijk in debat duurzaamheid om goed gedrag te bevorderen’

Wetenschap Werkt 4 min. Tineke Bennema

Historicus en theoloog Krijn Pansters, die deel uitmaakt van het Franciscaans Studiecentrum aan Tilburg School of Catholic Theology, stelt dat de transitie pas duurzaam kan zijn als deze uit het gedrag van de mens zelf voortkomt. Volgens Pansters moet er een prominentere rol zijn weggelegd voor de ethiek in het duurzaamheidsdebat.

Krijn Pansters: 'Vraag aan de mensen wat zijn de vier belangrijkste deugden, die filosofen en theologen 2000 jaar geleden al benoemden en dan heb je een duurzaamheidagenda. Wees verstandig, matig, moedig en rechtvaardig. Je kunt van de geschiedenis en de theologische tradities heel veel leren. Daarom denk ik dat theologie en ethiek een veel grotere rol kunnen en moeten spelen in het actuele debat over duurzaamheid dan het tot nu is gebeurd. Ecologie en theologie liggen sowieso dicht bij elkaar vanwege het scheppingsverhaal en daarmee het respect voor de aarde. Ik vind het jammer om te zien dat de discussie over duurzaamheid nu vaak wordt gedomineerd door klimaatwetenschappers en economen; telkens vraag ik me af: waar is de ethiek? Natuurlijk moeten al die disciplines samenwerken, maar de ethici horen daar ook bij, we moeten beslist terrein veroveren.'

Van theoretisch historicus naar maatschappelijk relevant theoloog

Pansters vertelt dat hij vanuit de Franciscaanse traditie om in de wereld te staan en te helpen met leiderschap, zorg, duurzaamheid en armoede, zich steeds meer is gaan richten op vragen van ecologie en ethiek. Van oorsprong is hij historicus gespecialiseerd in de middeleeuwen en toen hij ging werken voor het Franciscaans Studiecentrum moest hij een omslag maken. De stap van theoretisch historicus naar maatschappelijk relevant theoloog. Dat was een moeilijk denkproces: ‘Ik heb gevraagd: ‘’Geef me tijd.’’ Naast je drukke bestaan, in de maatschappij en onder publicatiedruk, met studentenbegeleiding, enzovoorts, heb je ook je eigen plek nodig: voor rust en bezinning op wat echt belangrijk is. Langzaam kwam ik tot het inzicht dat teksten uit het verleden ook belangrijke antwoorden te bieden hebben op vragen van nu.’

Uiteindelijk gaat het over menselijk gedrag, hoe je dat verandert

Ethiek van het Niet-Ik

Pansters ging ‘dialogisch in gesprek’ met andere maatschappelijke partijen. Zo bezocht hij enkele keren het Nationaal Sustainability Congres, in 2012 en 2018. ‘Het waren allemaal inspirerende verhalen, met belangrijke sprekers, uit het bedrijfsleven, wethouders, politici, wetenschappers. Zo was het bijvoorbeeld heel mooi om Philips te horen vertellen dat ze mensen geen lampen, maar ‘licht’ willen verkopen. Maar uiterlijke maatregelen zijn niet genoeg, zoals 100 km gaan rijden, of klimaatbelasting betalen. De nadruk lag op vermarkten, strategieën en global issues. Toch zie je dat ‘duurzame’ duurzaamheid, letterlijk ‘het milieu betreffend’ en ‘blijvend’ volgens Van Dale, zo niet gaat lukken. Uiteindelijk gaat het over menselijk gedrag, hoe je dat verandert. En dat kun je eigenlijk alleen doen door inzicht in het wezen van de mens – zoals vaak uitgelegd in onze rijke denktradities.’

Eigenlijk begint al het goede, deugdelijke gedrag met inzicht in jezelf naast respect voor je medemens

Omslag naar duurzaam gedrag

‘Eigenlijk begint al het goede, deugdelijke gedrag met inzicht in jezelf naast respect voor je medemens. De theologie toont aan dat alles met alles samenhangt, of je dat nu Schepping noemt (God zag dat alles goed was) of Eenheid of iets anders. Wij zijn van nature goed, wij hebben ook het vermogen om het goede te doen, ook al doen we vaak het verkeerde. Dat geeft de hoop dat ieder tot dat bewustzijn kan komen. Hoe lok je mensen dan met een heel aantrekkelijk perspectief? Als je een goed, gewetensvol mens bent, ben je naast een beter mens ook een gelukkiger mens. De overstap van het najagen van wereldse zaken naar een gewetensvol mens zijn maakt je blij, omdat je je rijk voelt en weet dat je bijdraagt aan de wereld. Het is de overgang van een materiele oriëntatie naar een spirituele oriëntatie. Dat is de belangrijke bijdrage van de theologische ethiek. Ik noem het de ethiek van het ‘Niet-Ik’. Het bewustzijn van een ons overstijgend perspectief. Mijn insteek is dus individuele ethiek, dat je jezelf kunt veranderen van middelpunt naar dienstbaar aan de dingen om je heen.’

Ecological virtue ethics

‘Moreel besef moet van onderen, in mensen, kunnen ontstaan en vervolgens door de politiek ondersteund worden. Als wetenschapper en deel uitmakend van het Franciscaans Studiecentrum vind ik dat wetenschappers een bijdrage moeten leveren aan de samenleving. De Minderbroeders, die aan de basis van de universiteiten stonden, waren midden in de maatschappij actief en ze droegen bij waar ze konden aan menselijk welzijn. Die traditie zie ik ook terug bij Tilburg University, de rol van maatschappelijk betrokken onderzoek, daarin lopen we voorop. De politiek moet helpen het proces te ondersteunen van het najagen van eigenbelang naar gemeengoed, algemeen belang. Zo draagt iedereen bij aan het helpen oplossen van die ‘wicked problems’ zoals milieuvervuiling. Leiders kunnen het goede voorbeeld geven. De Paus laat dat bijvoorbeeld zien met zijn encycliek Laudato Si’ uit 2015 waarin hij het beeld van een integrale ecologie schetst: zorg voor het gemeenschappelijke huis, de planeet. Klimaat, ecologie en sociale vraagstukken zijn direct verbonden met onze relatie tot onze medemens. En daar komen juist die vier kardinale deugden bij kijken. Zowel de Paus als Franciscus vormen inspirerende figuren van soberheid en rechtvaardigheid: je moet niet meer vragen dan wat je echt nodig hebt. Je moet het goede doen in het grotere belang – dat vereist verstandigheid en moed. Ecological virtue ethics worden die genoemd. Die kun je vinden door naar de oude wijsheid te kijken.’