Scriptiecirkel rondom crisismanagement in familiebedrijven in tijden van corona

Voor de gemiddelde Nederlandse consument verschillen familiebedrijven op het eerste oog niet heel erg van niet-familiebedrijven. Maar wie iets verder kijkt, ziet al snel dat familiebedrijven op een aantal cruciale punten verschillen. Zo kennen ze een andere eigendomsstructuur, worden ze doorgaans niet gedreven door de korte maar door de lange termijn, en zoeken ze voor de opvolging vaak in eerste instantie in de eigen (familie)geledingen.

Bijzondere omstandigheden

Een groep bedrijven kortom met een bijzonder profiel. Net als elk ander bedrijf kregen ook familiebedrijven afgelopen jaar echter te maken met dezelfde bijzondere omstandigheden: de coronacrisis die in het voorjaar van 2020 ook in Nederland losbarstte.

Voor het Tilburg Institute for Family Business (TiFB) aanleiding voor het instellen van een scriptiecirkel (zie kader). Hoe hielden familiebedrijven zich staande tijdens ‘corona’? Afgelopen jaar bogen negen masterstudenten zich over aan deze centrale vraag gelinkte deelonderwerpen. Zo onderzocht Jon Stoelwinder voor zijn scriptie de ondernemersgeest van familiebedrijven tijdens deze plotselinge crisis. In hoeverre wisten zij deze het hoofd te bieden? Uitgangspunt voor zijn onderzoek vormde het zogenoemde entrepeneurial orientation-model, schetst Jon. “Dit model bestaat uit vijf dimensies: autonomy, competitive aggressiveness, innovativeness, proactiveness, en risk taking. In hoeverre pasten familiebedrijven deze vijf dimensies toe in hun crisismanagement? En in hoeverre wisten ze op die manier een antwoord te formuleren op de plotseling ontstane situatie? Over die vragen heb ik een flink aantal familiebedrijven geïnterviewd. Wat mij vooral opviel was dat veel familiebedrijven goed in staat waren om in crisisomstandigheden snel te schakelen. Wat dat betreft sprongen de dimensies proactiviteit en innovatiekracht er echt uit.”

Volgens Jon hebben familiebedrijven het voordeel dat ze vrij plat en laagdrempelig georganiseerd zijn, waardoor ze bij uitstek wendbaar zijn in tijden van crisis. “Vaak zijn ze in staat om snel veranderingen door te voeren. Dat zag je bijvoorbeeld bij familiebedrijven in een sector die bij uitstek geraakt werd: de horeca. Velen van hen wisten in no-time een take away-model op te tuigen. Wat ook hielp is dat familiebedrijven vaak sterk geworteld zijn in de lokale gemeenschap. Daardoor houden ze op natuurlijke wijze meer ‘feeling’ met wat er leeft en kunnen ze daar dus ook sneller op inspelen.”

Crisisperceptie

Marieke Rietveld onderzocht voor haar scriptie de crisisperceptie bij familiebedrijven. Net als Jon concludeert ook Marieke dat familiebedrijven snel wisten te schakelen. “Doordat de eigenaar ook vaak de CEO is, kunnen familiebedrijven snel hun strategie herzien. Wat mij verder opviel was dat lang niet alle onderzochte bedrijven het als een echte crisis ervoeren. Natuurlijk: élk bedrijf kreeg te maken met de algemene gedragsregels, zoals het houden van anderhalve meter afstand. Maar verder verschilde de crisisperceptie enorm. Een sector als de horeca werd natuurlijk enorm geraakt, maar andere sectoren ervoeren dan weer zó weinig impact dat ze überhaupt niet goed in het door mij gehanteerde crisisperceptiemodel pasten. Zo gaf een door mij onderzocht familiebedrijf dat dakkapellen maakt aan dat de coronacrisis geen invloed had gehad op hun omzet.”

Jon kwam bedrijven tegen die juist tijdens de coronacrisis goed draaiden. “Bouwbedrijven bijvoorbeeld deden het vrijwel zonder uitzondering goed. En ook een tuincentrum dat ik sprak verkocht meer dan gemiddeld. Tegelijkertijd toonde de crisis zich ook verraderlijk. Datzelfde tuincentrum heeft uiteindelijk – net als alle andere retailers – een tijdje de deuren moeten sluiten tijdens de tweede lockdown.”

Dunne scheidslijnen

Elisa Boom en Elle van der Heijden trokken voor hun scriptie deels samen op; ze interviewden dezelfde familiebedrijven, elk vanuit hun eigen invalshoek. Elle richtte zich daarbij vooral op de vraag hoe de bijzondere positie van familiebedrijven doorwerkt in tijden van crisis, vertelt ze. “Bij familiebedrijven zijn de scheidslijnen tussen de familie en het businessfundament vanzelfsprekend vaak net wat minder duidelijk dan bij andersoortige bedrijven. Medewerkers hebben een rol binnen het bedrijf, maar ook binnen de familie. Dat leidt tot een specifieke dynamiek, die kan uitmonden in conflicten – het onderwerp van Elisa –, maar ook in work family enrichment, waarbij het werk- en het familiedomein elkaar juist versterken. Ik was vooral benieuwd naar de vraag welke tactieken familiebedrijven hanteren om deze enrichment te bevorderen.” Juist in crisistijd kan de familieband voordeel bieden, concludeert Elle. “Binnen een familiebedrijf is er vaak sprake van korte lijnen en meer onderling vertrouwen. Daardoor voel je je ook sneller begrepen als je in de put zit en wordt het bijvoorbeeld ook makkelijker om in tijden van grote stress even een stapje terug te doen om op te laden. Ook helpen die sterke band en de korte lijnen tijdens deze crisis om sneller beslissingen te kunnen nemen.”

Conflicten

Elisa richtte zich in haar onderzoek vooral op die andere kant van de medaille: mogelijke conflicten. Want ook work family conflicts kennen binnen familiebedrijven een eigen dynamiek, ontdekte Elisa. “Bij veel familiebedrijven zag je dat de toch al dunne scheidslijn tussen werk en privé nog dunner werd. Familieleden waren ook thuis meer bezig met hoe de coronacrisis doorwerkte in het bedrijf. Ook kwam het voor dat familieleden ziek werden of zelfs kwamen te overlijden, wat uiteraard ook weer zijn weerslag had op het bedrijf.” Zeker in sectoren die flink geraakt werden door de crisis – zoals de horeca – ontstonden vaker problemen, zag Elisa. “Mensen gingen slechter slapen, hadden vaker last van hoofdpijn en van angstaanvallen, ervoeren minder focus.”

Maar ook hier zag je weer dat juist familieleden goede onderlinge support kunnen bieden in tijden van crisis, vult Elle aan. “Als je support krijgt van mensen die begrijpen in wat voor privésituatie je zit, helpt dat juist weer heel erg om met de situatie om te kunnen gaan. Medewerkers van een familiebedrijf ervaren doorgaans veel betrokkenheid en steun van hun familieleden.”

Snel schakelen

Marieke is zelf telg uit een familiebedrijf, dat voornamelijk actief is in logistiek en transport. “Zeker in het begin merkten we de gevolgen van de crisis flink, toen de aanvoer vanuit Azië stokte. Gelukkig is ons familiebedrijf ook actief in andere takken van sport, waaronder glassortering. Juist dat diverse portfolio bleek afgelopen jaar een belangrijke troef om de crisis goed door te komen. Ook besloot ons bedrijf meteen werk te maken van optimalisatie van bedrijfsprocessen, om zo kosten te kunnen besparen. Dat is ook weer het mooie van een familiebedrijf: doordat de eigenaren ook aan het roer van de onderneming staan, kan er snel worden geschakeld.”

Jon zag deze scriptiecirkel vooral als een unieke kans om onderzoek te kunnen doen naar een actueel onderwerp als de coronacrisis. Dat geldt ook voor Elisa, vertelt ze. “Van nature heb ik niet per se binding met het fenomeen familiebedrijf, maar door deze scriptiecirkel ontdekte ik dat er juist op het snijvlak van familiebedrijven en een actueel onderwerp als de coronacrisis veel te onderzoeken valt.” Elle was altijd al gefascineerd door de verschillende culturen binnen bedrijven, vertelt ze. “Deze scriptie bood me de mogelijkheid om daar bij deze bijzondere doelgroep dieper in te duiken.”

Eenzame bezigheid

De afstudeeronderzoeken werden door corona vooral op afstand uitgevoerd, vertelt Jon. “Het schrijven van een scriptie is vaak toch al een vrij eenzame bezigheid. Juist in deze rare tijd bleek de scriptiecirkel een goede manier om contact te houden met medestudenten. Als je noodgedwongen vooral thuis zit, is dat online contact best fijn.” Elle moest haar romantische beeld van afstuderen wel bijstellen, lacht ze: “Samen met medestudenten aan je scriptie werken in de bibliotheek en af en toe koffie drinken en elkaar er doorheen slepen: dat was er niet bij. Maar ook via het scherm blijk je gelukkig prima te kunnen sparren.” Elisa ten slotte wijst vooral op de praktische voordelen: “Elle en ik namen nu soms wel vier interviews op een dag af. Als we al die familiebedrijven fysiek hadden moeten bezoeken, was dat nooit in dit tempo gelukt. Leuk om deze bijzondere groep bedrijven via deze scriptiecirkel beter te leren kennen.”

Kijk voor meer informatie op de website van het Tilburg Instituut voor Familiebedrijven

Publicatiedatum: 28 juni 2021