Vergisrecht voor de burger: op weg naar herstel van vertrouwen in de overheid
Het wederzijds vertrouwen van burgers en de overheid is de afgelopen jaren ernstig onder druk komen te staan: denk aan het toeslagenschandaal en de populariteit van complottheorieën op social media. Dat is ernstig, want het duurzame behoud van een democratische rechtsstaat vereist een basaal vertrouwen van burgers en overheid in en op elkaar. Mr. dr. Rens Koenraad, universitair docent bestuursrecht, onderzoekt met een Startersbeurs hoe het vertrouwen hersteld kan worden. Dat begint bij het openbaar bestuur zelf, stelt hij.
“Ik maak mij zorgen over de politiek-bestuurlijke, rechtsstatelijke en democratische toekomst van Nederland,” motiveert Koenraad zijn onderzoeksvraag naar herstel van vertrouwen. “Als wetenschapper, wetgevingsjurist en rechter-plaatsvervanger wil ik mijn kennis, kunde, inzicht en praktijkervaring gebruiken voor het behoud van een open samenleving waarin iedereen ertoe doet.”
In het doorbreken van de negatieve spiraal van wantrouwen tussen overheid en burgers heeft de overheid een bijzondere verantwoordelijkheid, aldus Koenraad. “Veel politici, bestuurders én veel juristen denken dat de bestuursrechter nodig is om wantrouwen van de wetgever en het openbaar bestuur jegens burgers een halt toe te roepen. Maar die veronderstelling is onjuist. Herstel van vertrouwen begint bij het openbaar bestuur zelf.”
Koenraad zoekt een deel van de oplossing in regels om bestuurlijk gedrag te normeren en corrigeren. Benadeelde burgers kunnen daarmee een beroep doen op de rechter om naleving van de gedragsnormen af te dwingen.
Heel concreet wil hij in Nederland het ‘vergisrecht’ toevoegen aan de Algemene wet bestuursrecht (Awb): de mogelijkheid voor een burger om kleine administratieve slordigheden te herstellen, zonder direct te worden geconfronteerd met sancties zoals draconische terugvorderingen. Een eerste versie van een wetsvoorstel ligt er al. Politici en maatschappelijke organisaties gaan het hopelijk in de nabije toekomst verder brengen.
Daarnaast verdiept Koenraad zich in de wetenschappelijke vraag wat de verhouding moet zijn tussen maatwerk (vanuit het evenredigheidsbeginsel) en voorspelbaarheid (vanuit het rechtszekerheidsbeginsel), om vertrouwen te bouwen. Maatwerk, en daarmee ook het maken van een uitzondering, is slechts mogelijk als het betreffende bestuursorgaan weet wat er speelt bij de burger. “Dat vereist luisteren en kijken, wat veel meer is dan ‘ik hoor wat u zegt,’’’ legt Koenraad uit.
“We moeten toe naar een meer empathische omgang met burgers. Als de burger merkt dat wetgever en openbaar bestuur handelen vanuit vertrouwen en compassie, dan ontstaat ruimte voor vertrouwen in en op de overheid.”