“Hybride democratische innovaties kunnen de vertegenwoordigende democratie sterken”

Artikel 4 min. Corine Schouten

Gaat het nog wel goed met de democratie in Nederland? Met alwéér vervroegde Tweede Kamerverkiezingen in het vooruitzicht, polarisatie in politieke debatten en verschillenden crises en affaires in het achterhoofd dringt die vraag zich op. Hoogleraar vergelijkende bestuurskunde Frank Hendriks van Tilburg Law School vindt inderdaad dat het veel beter kan. Hij onderzocht hybride democratische innovaties die de vertegenwoordigende democratie aanvullen en scherp houden, zoals de combinatie van burgerforum en referendum die in Ierland doorbraken heeft geforceerd over netelige kwesties. In zijn nieuwe boek Rethinking Democratic Innovation gaat hij in op de kansen en uitdagingen.

Waarom dit boek over democratische vernieuwing?

“In Nederland duiken we om de zoveel jaren op heel specifieke vormen van democratische innovatie, zoals tegenwoordig burgerfora. Daar wordt dan vaak overdreven veel van verwacht en daar voel ik ongemak bij. Een burgerforum leent zich goed voor bepaalde vragen en bepaalde mensen, het is geen panacee voor alle kwalen. Gecombineerde vormen van innovatie kunnen meer betekenen: die hebben bijvoorbeeld in Ierland, maar ook meer lokaal in Antwerpen interessante effecten gesorteerd. Door vormen van praten op wisselende manieren te combineren met vormen van stemmen kun je meerdere publieken en meerdere democratische waarden raken.

Nog een reden voor het boek was het onvruchtbare debat tussen degenen die nieuwe vormen van democratie helemaal niks vinden en degenen die het helemaal het einde vinden. De critici vinden grofweg dat je ingewikkelde beslissingen beter aan professionals over kunt laten. De enthousiastelingen springen snel op elke ‘bandwagon’ van vernieuwing die voorbij komt, zonder al te veel aandacht voor effectieve doorontwikkeling. Er is veel kaf onder het koren. Maar er is ook genoeg koren om te veredelen en daar heb ik in dit boek naar willen kijken. Representatieve democratie is en blijft belangrijk. Aanvullende instrumenten zijn nuttig en nodig als versterker, aanjager of correctie.

Veel mensen voelen zich niet gehoord of gezien en politici blijven belangrijke signalen missen
Hoogleraar vergelijkende bestuurskunde Frank Hendriks

Ons land lijkt toch steeds moeilijker te besturen. Hoe staat de democratie in Nederland er werkelijk voor?

“Er is inderdaad het nodige mis met onze democratie, maar het gaat zeker niet zo beroerd als in sommige andere landen. Het vertrouwen in en de steun voor de democratie is nog altijd relatief hoog. Ik zie wel twee hardnekkige problemen. Allereerst de gebrekkige responsiviteit van vooral de politieke democratie, in de zin dat mensen zich niet gehoord of gezien voelen en politici belangrijke signalen blijven missen. Daarnaast de cultuur van hollen of stilstaan: als een politiek akkoord gesloten kan worden dendert de beleidstrein maar door, ook als de samenleving helemaal niet aan boord is -- en op andere terreinen waar de samenleving vraagt om doorpakken is het juist weer langdurig stilstaan.

Hoe lossen we dat op?

“Ik denk dat het slim is om democratische innovatie in Nederland op zojuist genoemde problemen toe te snijden, en minder op mee zijn met de laatste participatiemode. Los van de probleemfocus is er trouwens ook een positieve reden voor innovatie. Als er nieuwe werkvormen en technologieën opkomen die voordelen blijken te hebben dan kan ook een aardig werkende democratie daar nog altijd beter van worden.”

Imperfectie en gedoe houd je altijd in een democratie. Dat hoort erbij, daar moeten we realistisch over zijn.

Welke instrumenten zouden werken in Nederland?

“Om het ‘doordenderen’ af te remmen zou een correctief referendum kunnen helpen. Er is genoeg onzalige wetgeving en spijtbeleid dat een noodrem had kunnen gebruiken. Maar referenda moeten wel voldoende deliberatief worden gemaakt, deliberatieve referenda noemen we dat. Zo’n mengvorm kan goed werk verrichten, zoals in Ierland waar een combinatie van burgerforum en referendum, ingebed in de bestaande politieke democratie, tot doorbraken leidde over homohuwelijk en abortus. Maar dat is niet de enige manier om stemmen en praten effectief te combineren. Op stedelijk niveau bespreek ik in mijn boek participatief begroten-nieuwe stijl in Antwerpen, waar inwoners concrete verbetervoorstellen voor de stad met elkaar ontwikkelen, bespreken en selecteren met inschakeling van het bredere publiek via digitale publieksstemmingen.

En zo is er nog veel meer om van te leren. Er is niet één manier om burgers bij het democratische proces te betrekken. Mensen hebben verschillende stijlen en voorkeuren om deel te nemen aan de publieke zaak. Hoogopgeleiden kunnen vaak goed overweg met vormen van debat, terwijl anderen bijvoorbeeld liever een duidelijke keus krijgen voorgelegd via een digitale stem. Goed horen en zien vraagt om verschillende en gecombineerde tools.

Daar moet ik wel aan toevoegen: imperfectie en gedoe houd je altijd in een democratie. Dat hoort erbij, daar moeten we realistisch over zijn.”

Een vitale burgersamenleving is nodig om de macht te corrigeren en scherp te houden

Wie zouden hiervoor moeten zorgen in Nederland?

“Uiteindelijk moeten politici, professionals en maatschappelijke actoren aan de bak. Ik hoop dat het onderzoek dat van we vanuit Tilburg University ondernemen daarbij de nodige kennis en inspiratie biedt. Via het project REDRESS (Revitalized Democracy for Resilient Societies) dragen we samen met universitaire en maatschappelijke partners bij aan de Nationale Wetenschapsagenda. We zien kansen voor verbetering van de democratie alsook voor het debat over democratische innovatie.

Een vitale burgersamenleving is nodig om de macht te corrigeren en scherp te houden. Met aanvullende, hybride innovaties kunnen we de kracht van de samenleving benutten om het democratische bestuur te sterken.”